ხელოვნება და ილუზია

შესავალი
   ხელოვნება მრავალი ასპექტით ცდილობს რეალობის აღქმას, ინტერპრეტაციას ან გარდაქმნას. ისტორიულად ის მუდმივად აკავშირებდა ადამიანს იმასთან, რაც მის გარშემოა – ხედვით, ხმოვანებით, გრძნობებით – თუმცა, ყოველთვის ჩნდება კითხვა: არის კი ის, რასაც ხელოვნება ასახავს, რეალობა, თუ მხოლოდ მისი ილუზია?
ეს კითხვა არა მხოლოდ ესთეტიკურ, არამედ ღრმა ფილოსოფიურ და კოგნიტურ საფუძველზე დგას: რა არის რეალობა და როგორ აღვიქვამთ მას?
 ფილოსოფიის ადრეული თვალსაზრისები – მაგალითად პლატონის იდეათა თეორია – ამტკიცებდნენ, რომ ხელოვნება მხოლოდ რეალობის მიბაძვაა და, შესაბამისად, მეორადი ილუზია, რომელიც გვაშორებს ჭეშმარიტებას. შემდგომში კი, არისტოტელემ სწორედ ამ მიბაძვის ძალაში დაინახა შემეცნების ღირებულება და ხელოვნების უნარი, ემოციების (კათარსისის) საშუალებით გაგვიზიაროს უნივერსალური გამოცდილებები.
 დღეს ეს მსჯელობა ახალ, ნეიროფიზიოლოგიურ კონტექსტშიც იძენს მნიშვნელობას. თანამედროვე ნეირომეცნიერება გვიჩვენებს, რომ ის, რასაც ჩვენ „რეალობად“ მივიჩნევთ, თავისთავად კონსტრუქციაა – ტვინის მიერ შექმნილი მოდელი. ვიზუალური, სმენითი და სხვა შეგრძნებები იშვიათად ასახავს სამყაროს ისეთად, როგორიც ის „სინამდვილეშია“. ტვინი მუდმივად ახდენს ინტერპრეტაციას, ავსებს ცარიელ ადგილებს, და ხშირად თავად ქმნის კონტექსტს, რათა შექმნას „სარწმუნო“ სურათი – ანუ ილუზია რეალობის შესახებ.
 ამ ფონზე, ხელოვნება არა მხოლოდ მხატვრული ილუზიაა, არამედ შესაძლოა იყოს ერთ-ერთი ყველაზე გულწრფელი ფორმა იმისა, რაც რეალობის კონსტრუქციაზე მიგვითითებს. ხელოვნება თითქოს ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ადამიანური გამოცდილება, როგორსაც ჩვენ აღვიქვამთ, ყოველთვის სუბიექტურია და ილუზორული ელემენტები მისი ბუნებრივი ნაწილია.
 ამ რეფერატში განვიხილავთ, როგორ იცვლებოდა ხელოვნებისა და ილუზიის ურთიერთობა სხვადასხვა ეპოქაში, რა როლი ჰქონდა ტექნოლოგიურ და თეორიულ ინოვაციებს ამ პროცესში და როგორ პასუხობს თანამედროვე ხელოვნება და ნეირომეცნიერება საუკუნეების განმავლობაში არსებულ კითხვას – ქმნის თუ არა ხელოვნება ილუზიას, და თუ კი, როგორი სახის ჭეშმარიტებას გვთავაზობს იგი?

პლატონი – ხელოვნება როგორც იმიტაცია (მიმეზისი)
 პლატონისთვის ხელოვნება ილუზიის სახეს ატარებს და, მეტიც, იგი ღრმა ეპისტემოლოგიური პრობლემის ნაწილად განიხილება. მის მიხედვით, ადამიანური შემეცნება დაყოფილია სამ საფეხურად: იდეათა სამყარო (ჭეშმარიტი რეალობა), მატერიალური სამყარო (იდეების არაზუსტი ასლი) და ხელოვნება – რომელიც ამ უკვე გამრუდებული მატერიალური სამყაროს კიდევ ერთი ასლია. ამგვარად, ხელოვნება არის „ასლის ასლი“, ანუ რეალობას კიდევ უფრო გვაშორებს.
 „სახელმწიფოს“ X წიგნში, პლატონი ამტკიცებს, რომ მხატვარი მხოლოდ იმიტაციას ახდენს – არ ფლობს არც ჭეშმარიტ ცოდნას და არც ქმნის რაიმე არსებითს. მაგალითად, როცა ხატავს საწოლს, იგი არ ქმნის იდეალურ საწოლს (რომელიც იდეათა სამყაროში არსებობს), არც რეალურ ობიექტს (დურგლის მიერ დამზადებულს), არამედ – მხოლოდ გამოსახულებას. ეს გამოსახულება კი მხოლოდ ვიზუალურ ილუზიას წარმოადგენს, რომელსაც სიღრმე და მოცულობა თითქოს აქვს, მაგრამ სინამდვილეში მხოლოდ ტყუილის ეფექტს იძლევა.

„ხელოვნება არის მხოლოდ მიბაძვა, და რაც უფრო შორს არის ჭეშმარიტებისაგან, მით უფრო უარესია.“
— პლატონი, „სახელმწიფო“, წიგნი X
  პლატონი ასევე ამტკიცებს, რომ ხელოვნება ამაღლებს ემოციებს და ეწინააღმდეგება გონიერებას, რაც მოქალაქის სულის ჰარმონიის დარღვევას იწვევს. ის მხატვარს ადარებს "ჯადოქარს", რომელიც მაყურებელს ატყუებს. სწორედ ამიტომ, პლატონი თავის იდეალურ სახელმწიფოში პოეტებსა და ხელოვანებს უკრძალავს იქ ცხოვრებას – რადგან ისინი მოქალაქეებს ჭეშმარიტების გზაზე აფერხებენ.
ხელოვნება აქ არ არის შემეცნების ან განვითარების საშუალება, არამედ უფრო საფრთხე – არა იმიტომ, რომ ის ცრუა, არამედ იმიტომ, რომ ძალიან დამაჯერებლად ცრუა. ილუზია ხიბლავს სულიერს, მაგრამ ბოლოსდაბოლოს აფერხებს ჭეშმარიტებისკენ სვლას.

არისტოტელე – ხელოვნება როგორც შემეცნება და კათარსისი
  თუ პლატონისთვის ხელოვნება მავნე ილუზიაა, არისტოტელე პირიქით – მას ხედავს შემეცნების, ემპათიისა და ემოციური განწმენდის (კათარსისის) მნიშვნელოვან წყაროდ. მისი თვალსაზრისი განსაკუთრებით კარგად არის წარმოდგენილი ტრაქტატში „პოეტიკა“, სადაც ის ამართლებს პოეზიას (განსაკუთრებით ტრაგედიას) და ხელოვნებას მიმეზისის (მიბაძვის) კონცეფციით ხსნის.
 არისტოტელე თანხმდება, რომ ხელოვნება რეალობის მიბაძვაა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს სიცრუეს ან ილუზიას უარყოფითი მნიშვნელობით. პირიქით – მიბაძვის ბუნება ღრმად უკავშირდება ადამიანის შემეცნებით უნარს. ბავშვობიდანვე ადამიანები სწავლობენ იმით, რომ ბაძავენ სხვებსა და მოვლენებს. ამრიგად, მიბაძვა არის არა თაღლითობა, არამედ ერთ-ერთი ძირითადი გზა, რომლის მეშვეობითაც ადამიანი მოიპოვებს ცოდნას და გაგებას.
„მიბაძვა ადამიანისთვის ბუნებრივია ბავშვობიდანვე; და ამით იგი სხვა ცხოველებზე ჭკვიანია. გარდა ამისა, ადამიანებს სიამოვნებთ მიბაძვის ნახვა, რადგან ამით ისინი სწავლობენ.“
— არისტოტელე, „პოეტიკა“
  არისტოტელესთვის ტრაგედია წარმოადგენს ხელოვნების უმაღლეს ფორმას, რადგან მას შეუძლია გამოიწვიოს „კათარსისი“ – ემოციური განწმენდა. როცა მაყურებელი ტრაგიკულ მოვლენებს ადევნებს თვალს, ის განიცდის შიშსა და თანაგრძნობას (φόβος καί ἔλεος) და ამით განიცდის შინაგან კათარსისს – ემოციური ბალანსის აღდგენას. აქ ილუზია ფსიქოლოგიური და სულიერი მიზნისთვის გამოიყენება. მაყურებელი ილუზორულ სცენაზე ხედავს სიმართლეს ადამიანის ბუნებისა და ცხოვრების ტრაგიკული ასპექტების შესახებ. ამის შედეგად კი იძენს არა მხოლოდ ესთეტიკურ სიამოვნებას, არამედ მორალურ-ფსიქოლოგიურ ზრდასაც.
 არისტოტელე კიდევ ერთ მნიშვნელოვან განსხვავებას ხედავს ხელოვნებასა და ისტორიულ რეალობას შორის. მისი თქმით, ისტორია აღწერს კონკრეტულ ფაქტებს, მაშინ როცა პოეზია (ან ზოგადად ხელოვნება) აჩენს იმას, რაც შესაძლებელი ან აუცილებელია, ანუ აჩვენებს უნივერსალურ ჭეშმარიტებებს კონკრეტულის მიღმა.
„პოეტი მეტს ამბობს იმაზე, რაც შესაძლებელია, ვიდრე იმაზე, რაც უბრალოდ მოხდა – ამიტომ პოეზია უფრო ფილოსოფიურია, ვიდრე ისტორია.“

არისტოტელეს წამმოდგენების მოკლედ ასე შეგვიძლია შევაჯამოთ: 
1. ხელოვნება დახმარებულია ილუზიით, მაგრამ ეს ილუზია ემსახურება შემეცნებას, ემპათიასა და პიროვნულ განვითარებას.
2. მიბაძვა არის ადამიანის ერთ-ერთი ყველაზე ბუნებრივი და სავალდებულო შემეცნებითი აქტივობა.
3.  კათარსისი წარმოადგენს იმ ფსიქოლოგიურ ღირებულებას, რომელსაც ხელოვნება მაყურებლის სულზე ახდენს.


რენესანსი – პერსპექტივის გამოგონება და სივრცის ილუზია
  რენესანსის ეპოქაში ხელოვნებაში დაიბადა ინოვაციური მიდგომა — ლინეარული პერსპექტივის გამოყენება, რაც მხატვარს აძლევდა საშუალებას, ობიექტები სივრცეში ისეთი სიზუსტით დაეხატა, რომ მაყურებელს თვალში ნამდვილი სივრცის ილუზია შექმნოდა.
 ლეონ ბატისტა ალბერტი (XV ს.) თავის თეორიულ ნაშრომში „Della pittura“ მხატვრობას „ფანჯარას“ ადარებს, რომლის მეშვეობითაც ადამიანი თითქოს უშუალოდ იყურება სამყაროში. ლეონარდო და ვინჩის, მასაჩოს და პიერო დელა ფრანჩესკას ნამუშევრები იმ პერიოდის მაგალითებია, სადაც სამყაროს აღქმა იმდენად ზუსტია, რომ ხელოვნება თითქმის „მეცნიერებად“ იქცევა.
 ილუზია აქ მიზნად არ ისახავს მოტყუებას, არამედ – რეალობის გასაგებად ვიზუალური მოდელის შექმნას. მაყურებელი ხედავს იმას, რაც მის გარშემო ყოველდღიურად არსებობს, მაგრამ ხილულზე უფრო კომპოზიციურად, იდეალურად და „მათემატიკურად“.
ფრანგული ტერმინი trompe-l'œil („თვალის მოტყუება“) გამოხატავს ხელოვნების იმ ტიპს, რომლის მთავარი მიზანიც მიმეტიკური ეფექტის მაქსიმუმამდე გაზრდაა. მხატვრები ხატავენ საგნებს ისე, თითქოს ისინი გამოსახულებიდან გადმოვარდებიან ან ზედაპირს რეალურად ეკვრიან – მაგალითად, კედელზე დახატული ფანჯარა, რომლის მიღმაც ჩანს ოთახი ან ხედები. ეს ტექნიკა ფართოდ გამოიყენებოდა ბაროკოსა და როკოკოს ეპოქებში, განსაკუთრებით არქიტექტურულ მოხატვებში. მაყურებელი ფიქრობს, რომ რაღაც რეალურია, მაშინ როდესაც ყველაფერი პირწმინდად დახატულია. ეს სტილი პირდაპირ გამოხატავს ილუზიის ძალას, რადგან აქ ხელოვნება უკვე იწყებს თამაშს ადამიანის აღქმასთან — ტვინი „იტყუება“, თვალი ენდობა სიღრმეს, სინათლეს, ფერს.

ჰიპერრეალიზმი – ფოტოგრაფიულზე რეალურის მიღწევა
20-ე საუკუნეში, განსაკუთრებით ფოტოგრაფიის გამოგონების შემდეგ, მხატვრებმა განიხილეს კითხვა: რა აზრი აქვს ხელოვნებაში რეალობის გამოსახვას, როცა ამას ფოტოაპარატი უკეთ აკეთებს? ამ კითხვაზე ერთ-ერთი პასუხი იყო ჰიპერრეალიზმი — მხატვრობის ჟანრი, რომელიც იმდენად დეტალური და ზუსტია, რომ სურათი ფოტოსაც კი აღემატება.
ამ სტილში ილუზია უკვე არამხოლოდ მხედველობითია, არამედ კოგნიტურიც — მაყურებელი იწყებს კითხვის დასმას: ეს ნამუშევარი არის ხატვა თუ ფოტო? რეალობაა თუ მისი ნაჩვენები ნაირსახეობა?

 თანამედროვე ნეირომეცნიერება აჩვენებს, რომ ჩვენი ტვინი აღქმისას არ აღიქვამს სამყაროს პირდაპირ, არამედ აგებს მის მოდელს — შიდაწესრიგებულ ინტერპრეტაციას გარესამყაროსი, რომელიც ეფუძნება წარსულ გამოცდილებას, მოლოდინს, კონტექსტს და სენსორულ სტიმულებს.
  მაგალითად, ტვინის ვიზუალური ქერქი (visual cortex) პირველ რიგში აფიქსირებს ფერს, ფორმას, მოძრაობას და კონტურს, თუმცა საბოლოო გაგება („ეს არის ადამიანი“, „ეს არის ფოტო“, „ეს არის სურათი“) მოდის მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ვიზუალური ინფორმაცია ინტეგრირდება ტვინის სხვა ზონებთან — მათ შორის წინა წილის (prefrontal cortex) და ქვედა საფეთქლის წილის (inferotemporal cortex) ზონებთან, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ამოცნობაზე და ობიექტის იდენტიფიცირებაზე.
 ჰიპერრეალისტურ ნახატებთან კონტაქტისას ტვინი ერთდროულად აქტიურობს როგორც „ქვედა დონის“ სენსორულ ანალიზზე (განსაზღვრავს ხაზს, სიღრმეს, ჩრდილს), ასევე „ზედა დონის“ პროგნოზებზე — მაგალითად, თუ რაღაც გამოიყურება როგორც ფოტო, ტვინი ავტომატურად აყენებს ჰიპოთეზას, რომ ეს რეალური სურათია. როცა შემდგომი კონტრასტული ინფორმაცია (მაგ., ტექსტურა ან კონტექსტი) არ ეთანხმება მოლოდინს, ტვინი შეუცვლელად იწყებს რეალობის გადასინჯვას. ეს იწვევს კოგნიტურ დაძაბულობას და მოულოდნელ მომენტს, როცა მაყურებელი ხვდება, რომ ფოტოდ ჩათვლილი გამოსახულება სინამდვილეში დახატულია.
 ეს ეფექტი მკვეთრად უკავშირდება იმას, რასაც ნეირომეცნიერებაში უწოდებენ „predictive coding“-ს – იდეას, რომ ტვინი მუდმივად ქმნის სამყაროს პროგნოზებს და შემდეგ ადარებს მათ რეალურ სტიმულაციას. ჰიპერრეალიზმი თამაშობს ამ პროგნოზებთან, არღვევს მოლოდინს და ამით წარმოშობს ინტელექტუალურ განცდას — არამხოლოდ „ვაუ, რა რეალისტურია!“, არამედ „როგორ მოტყუებულად ვიგრძენი თავი.“
სწორედ ამაში მდგომარეობს ჰიპერრეალისტური ილუზიის ფსიქო-ნეიროლოგიური ძალა: ის არა მხოლოდ თვალს ატყუებს, არამედ ტვინის ცნობიერად და არაცნობიერად ჩამოყალიბებულ მოლოდინებს არღვევს და გვაიძულებს, თავადვე დავუსვათ კითხვა, რა არის რეალობა — ჩვენ მიერ დანახული, თუ ჩვენი ტვინის მიერ აგებული?
მარსელ დიუშანი – „შროშანას შადრევანი“ და ხელოვნების დეკონსტრუქცია
  20-ე საუკუნის დასაწყისში ხელოვნება შევიდა ეპოქაში, როცა მხატვრებმა მიზნად დაისახეს არა ილუზიის შექმნა, არამედ ხელოვნების საზღვრების, თვითმიზნისა და ფუნქციის გადახედვა. ამ პროცესში ერთ-ერთი ყველაზე რადიკალური ფიგურა იყო მარსელ დიუშანი, რომლის ნამუშევარმაც Fountain (ქართ. „შროშანას შადრევანი“) ძირეულად შეცვალა ხელოვნების გაგება.
  1917 წელს დიუშანმა, ფსევდონიმით R. Mutt, შეიძინა ჩვეულებრივი კერამიკული მოშარდვის უნიტაზი, დააწერა ხელმოწერა და წარადგინა ხელოვნების გამოფენაზე. ნამუშევარი არ არის მხატვრობის, მოქანდაკების ან ხელით შესრულებული ოსტატობის ნიმუში — ის უბრალოდ ინდუსტრიულად დამზადებული საგანია, რომელიც კონტექსტის ცვლილებით გახდა არტობიექტი.
„ხელოვნების საგანი აღარ არის ის, რასაც ხელით ქმნის მხატვარი, არამედ ის, რასაც მხატვარი აფიქსირებს როგორც ხელოვნებას.“
— მ. დიუშანი

 ასეთი ობიექტები დიუშანმა უწოდა „ready-made“ — ანუ მზა საგნები, რომლებიც ხელოვნებად მოიაზრება მხოლოდ იმიტომ, რომ არტისტმა ეს თქვა და შესაბამის სივრცეში (მაგალითად, გალერეაში) გამოაქვეყნა.
  დიუშანისთვის ხელოვნება არ უნდა ემსახუროს თვალის მოტყუებას, ესთეტიკურ სიამოვნებას ან ტექნიკურ უნარს. პირიქით — ის ამ კრიტერიუმების წინააღმდეგ წყვეტს ბრძოლას. „შადრევანი“ აბსოლუტურად უარყოფს მიმეზისს, რომელიც პლატონისა და არისტოტელეს მიხედვით, ხელოვნების ბუნებრივი საფუძველი იყო. ეს არ არის რაიმეს გამოსახულება და არც ემოციების გამომწვევი „ილუზია“. დიუშანის პროვოკაცია იყო ერთგვარი ფილოსოფიური აფორიზმი:
„არ აქვს მნიშვნელობა როგორ გამოიყურება – მთავარია, როგორ ფიქრობ მასზე.“
ამ კონტექსტში ილუზია აღარ არის ვიზუალური, არამედ იდეური – ხელოვნების ნამუშევარი აქ უკვე მოქმედებს როგორც კონცეპტუალური გამოწვევა, რომელიც მაყურებელს აიძულებს თვითონ დასვას კითხვა:
რა არის ხელოვნება? ვინ წყვეტს ამას? და რატომ გვაქვს მოლოდინი, რომ ხელოვნებამ აუცილებლად უნდა გამოიწვიოს ვიზუალური სიხარული?
 თანამედროვე ნეიროფიზიოლოგიური ხედვით, როცა მაყურებელი აწყდება ასეთ ობიექტს, ტვინში ირთვება ობიექტის კატეგორიზაციის მექანიზმები – ის მყისიერად ცდილობს განასხვავოს ყოველდღიური საგნები, ინსტრუმენტები, დიზაინი, ხელოვნება. როცა ნაცნობი ობიექტი გაჩნდება უჩვეულ კონტექსტში, ტვინი ვერ პოულობს ადეკვატურ ჩარჩოს მისი ინტერპრეტაციისთვის. ეს იწვევს კოგნიტურ დისონანსს – მოლოდინსა და რეალობას შორის წინააღმდეგობას, რომელიც მაყურებლისგან მოითხოვს აქტიურ ანალიზსა და თვითრეფლექსიას.
დიუშანის ხელოვნება სწორედ ამ "კოგნიტურ კუთხეში მიგდებას" ცდილობს — მაყურებელი არ სვამს კითხვას: „ლამაზია?“ არამედ: „რატომ აქ არის?“, „ეს არაა ხელოვნება… მაგრამ თუ აქაა, რას ნიშნავს?“

ჟან ბოდრიარი – სიმულაციები და სიმულაკრები
 ჟან ბოდრიარი, ფრანგი ფილოსოფოსი და სოციოლოგი, 1980-იან წლებში წამოაყენა თეზა, რომ პოსტმოდერნულ საზოგადოებაში რეალობისა და ილუზიის ზღვარი მთლიანად წაშლილია. მისი თეორიის საფუძველი ისაა, რომ თანამედროვე კულტურაში ვიზუალური გამოსახულებები, მედიაპროდუქტები, რეკლამები და „სიმბოლოები“ აღარ არიან „რეალობის გამოსახულებები“ — ისინი ქმნიან ალტერნატიულ, გამოგონილ რეალობას, რომელიც მას უფრო „რეალურად“ კი არა, უფრო დამაჯერებლად წარმოაჩენს.
  ბოდრიარის მიხედვით, სიმულაკრი არის ნიშანი ან გამოსახულება, რომელიც რეალობის ნაცვლად რეალობის იმიტაციას ან მის სრულ ჩანაცვლებას ქმნის. ადრე გამოსახულება ემსახურებოდა ორიგინალის წარმოდგენას (მაგ., ნახატი გადმოსცემდა რეალურ სახეს), მაგრამ თანამედროვე ეპოქაში:
„სიმულაკრი არ წარმოადგენს არაფერს – ის წარმოადგენს წარმოდგენადს.“
ბოდრიარი აღწერს ოთხ საფეხურს, თუ როგორ იცვლება გამოსახულების ურთიერთობა რეალობასთან:
გამოსახულება წარმოადგენს რეალობას – მიბაძვა (მიმეზისი, როგორც არისტოტელესთან).

გამოსახულება ღალატობს რეალობას, მაგრამ მაინც მასზე მიუთითებს – სტილიზაცია.

გამოსახულება ვერ უკავშირდება რეალობას – ქმნის ფიქციურ სამყაროს.

გამოსახულება არ საჭიროებს რეალობას – ხდება სიმულაკრი, რომელიც ავსებს და ანაცვლებს მას.
 ეს უკანასკნელი ფაზა არის სიმულაციის ფაზა, რომელშიც ვცხოვრობთ დღეს: სამყაროში, სადაც რეალობა აღარ არსებობს დამოუკიდებლად, რადგან იგი მთლიანად „მედიალიზებულია“, გადაფარულია ნიშნებით, ციფრული ასლებით, სარეკლამო ენით და ვიზუალური კოდებით.
 ბოდრიარისთვის თანამედროვე ხელოვნება უკვე აღარ ემსახურება რეალობის გამოსახვას ან მის წვდომას. ის ქმნის რეალობის „სიმულაციას“, რომელიც არსებობს მხოლოდ იმ ნიშნების სისტემაში, რაც ჩვენთვის ცნობადია – მაგალითად, როცა ჩვენ ვუყურებთ CGI-ფილმს, რეკლამას ან ინტერნეტმემს, ჩვენ არ ველით რეალობის ამოცნობას – ჩვენ ვიღებთ იმ „მოდელირებულ სიღრმეს“, რომელსაც სურათი გვთავაზობს.

მაგალითად:
ჰიპერრეალიზმი -> ფოტოს სახე, მაგრამ არა რეალობა
NFT ხელოვნება -> უნიკალურობის ციფრული სიმულაცია
სოციალური მედიის ფილტრები -> სახის სიმულაკრი, არა ინდივიდი

„დღეს ჩვენ ვცხოვრობთ არა წარმოდგენის სამყაროში, არამედ კოდის, ასლის, თვითდამაჯერებელი ტყუილის სამყაროში, სადაც არავინ კითხულობს – სინამდვილეში მართლა არსებობს ეს?“
— ჟან ბოდრიარი
 ნეირომეცნიერება ადასტურებს, რომ ტვინი ყოველთვის მოქმედებს პროგნოზზე დაყრდნობით (იხ. predictive coding), და როცა მას მიეწოდება ვიზუალური ან სიმბოლური სტიმული, რომელიც სტრუქტურულად დამაჯერებელია, იგი არ ამოწმებს რეალობას – ის ენდობა მის სიმულაციას, რადგან ცნობიერებაში პრიორიტეტი ენიჭება არა „ჭეშმარიტებას“, არამედ ინფორმაციის „სარწმუნოობას“.
 ამ კონტექსტში, ბოდრიარის იდეები თითქმის ემთხვევა კოგნიტურ ნეიროლოგიას – ჩვენ მიერ აღქმული რეალობა შეიძლება იყოს ასლზე აგებული ილუზია, რომელიც ასე „ძალიან კარგად“ მუშაობს, რომ რეალობაზე მეტად ვენდობით.

დასკვნა
 ხელოვნების ფილოსოფიაში ილუზიის კონცეფცია საუკუნეების განმავლობაში ვითარდებოდა და საფუძვლეულად შეცვალა ადამიანის აღქმის, სიბრძნისა და კულტურის გაგება.
 პლატონისა და არისტოტელეს დროს ილუზია აღიქმებოდა როგორც ბუნებრივი, თუმცა მავნე წარმოსახვა — ხელოვნება მის მიზნად ღებულობდა რეალობის იმიტაციას, თუმცა ამ იმიტაციას სიმართლით ვერც კი შეედრებოდა.
 რენესანსის ეპოქამ დააჩქარა ვიზუალური ტექნიკის განვითარება და ზუსტად პოეტურ-ფილოსოფიური მიმოხილვებით გამორჩეული ლეონარდო და ვინჩი ილუზიას მოაჩვენა როგორც რეალობის დასანახად ახალი გზა.
 20-ე საუკუნეში მარსელ დიუშანის „შროშანას შადრევანი“ რადიკალურად გადაიტანა ფოკუსი ვიზუალურ ილუზიაზე კონცეფტუალურ პროვოკაციაზე, რითაც მან ხელოვნების ტრადიციული გაგება რევოლუციურად შეცვალა.
  ჟან ბოდრიარის თეორია „სიმულაციები და სიმულაკრები“ კი დღევანდელ პოსტმოდერნულ ეპოქაში გვეხმარება დავინახოთ, რომ რეალობა ხშირად ჩვენი აღქმის ილუზიაა — თანამედროვე კულტურა ქმნის რეალობის სიმულაციას, სადაც ნიშანი და ასლი ერთმანეთისგან აღარ განირჩევა.
 ნეიროფიზიოლოგიური კვლევები გვიჩვენებს, რომ ჩვენი ტვინი მუდმივად ქმნის სამყაროს მოდელს და რეალობას არ ვუყურებთ პირდაპირ, არამედ ამ მოდელის საშუალებით, რაც თავისთავად ილუზორულია. ამიტომ, ხელოვნება და ილუზია ერთმანეთისგან განუყოფელია — ხელოვნება არის არა მხოლოდ ვიზუალური, არამედ კოგნიტიური პროცესი, რომელიც გვაიძულებს დავუსვათ კითხვა: რა არის რეალობა?