ფენომენოლოგია და კოსმოსური შიში

ფენომენოლოგია და კოსმოსური შიში: ადამიანის შიშის გამოცდილება უსასრულობის მიმართ

  როდესაც ღამის ცაზე ვარსკვლავები ელვარებენ, ადამიანში იბადება განცდა, რაც სიტყვებით სრულად ვერ გამოითქმის — ეს არის ღრმა, უძირო განცდა სიმცირისა, დროის გარეშე დარჩენისა და ყოფის იდუმალების წინაშე მდგარი სუნთქვის შეკავებისა. კოსმოსი იქცევა არა მხოლოდ ხედვითი, არამედ ფენომენოლოგიურ პეიზაჟად — სივრცედ, რომელიც გვპასუხობს არა პასუხებით, არამედ ექოსავით განმეორებული დუმილით. ეს დუმილი — უსასრულო, უკონტაქტო და ამავდროულად მაცდუნებელი — თავის თავში შეიცავს იმას, რასაც ვუწოდებთ კოსმოსურ შიშს.

 კოსმოსი, როგორც გამოცდილების ჰორიზონტი, იქცევა ადამიანის ფენომენოლოგიური გააზრების საგნად არა მხოლოდ თავისი ფიზიკური გრანდიოზულობით, არამედ იმ ფსიქოლოგიური და ეგზისტენციალური ზემოქმედებით, რომელსაც იგი ახდენს ცნობიერებაზე. ფენომენოლოგია, როგორც ფენომენთა უშუალო გამოცდილების ფილოსოფიური ანალიზი, საშუალებას გვაძლევს განვიხილოთ კოსმოსური შიში არა როგორც მხოლოდ ემოციური რეაქცია, არამედ როგორც შიგნიდან განცდილი, კონსტიტუციური გამოცდილება, რომელიც სიღრმისეულად აყალიბებს ადამიანის პოზიციას სამყაროს მიმართ.

 კოსმოსური შიში წარმოიშობა იქ, სადაც ადამიანის ცნობიერება ეჯახება განუსაზღვრელობას. კოსმოსის უსასრულობა და დროითი უკონკრეტობა აღძრავს ისეთ განცდებს, როგორიცაა სიმცირე, უმწეობა და გაუგებრობა. ჰუსერლი წერდა, რომ ფენომენოლოგია იწყება ფენომენის უშუალო მისწრაფებით — ამ შემთხვევაში, კოსმოსი არ არის მხოლოდ ასტრონომიული ობიექტების ერთობლიობა, არამედ ის, რაც გვეცხადება როგორც "სრულიად სხვა" (das ganz Andere).

ჰაიდეგერის ეგზისტენციალურ-ონტოლოგიური ანალიზის მიხედვით, შიში (Furcht) აღინიშნება როგორც წინასწარი განწყობა, რომელიც წარმოიქმნება იმის წინაშე, რაც შეიძლება მოხდეს. ხოლო შფოთვა (Angst), რომელიც უფრო რადიკალურია, წარმოსახავს ზუსტად იმგვარ განწყობას, რომელსაც ადამიანი განიცდის კოსმოსის მიმართ: ის უშინაარსო სივრცეა, რომელსაც არ გააჩნია მნიშვნელობა ადამიანის გარეშე, და ამავდროულად იმარხება იმის შესაძლებლობა, რომ კაცობრიობას არ გააჩნდეს უპირატესი ადგილი იმაში, რაც ჩვენ "სამყაროს" ვუწოდებთ.

თანამედროვე ასტროფიზიკის მიხედვით, ხილული სამყარო მოიცავს დაახლოებით 93 მილიარდი სინათლის წლის დიამეტრს. იმავე დროს, ადამიანის არსებობა ამ მასშტაბში თითქმის შეუმჩნეველია. ეს აღქმა აჩენს არა მხოლოდ ინტელექტუალურ დისკომფორტს, არამედ ფსიქოლოგიურ დისონანსს. კარლ სეიგანის მიერ პოპულარიზებული იდეა "Pale Blue Dot" გამოხატავს ზუსტად ამ დისონანსს: დედამიწა, როგორც მტვრის მიკროპუნქტი კოსმოსში, ემოციურადაც და გონებრივადაც ფენომენალურია.

ფენომენოლოგიური პერსპექტივიდან, ეს აღქმა ქმნის სივრცეს ეგზისტენციალური შიშისათვის: შიში არსებობის მიუღწევლობის, უსასრულობის გაუგებრობისა და სუბიექტური გამოცდილების უმნიშვნელობის წინაშე. როგორც მორის მერლო-პონტი აღნიშნავს, სხეული და სივრცე არაა ცალ-ცალკე მოცემულობები, არამედ ერთმანეთთან დაკავშირებული ფენომენებია. შესაბამისად, კოსმოსში სხეულის არყოფნა ან დეზორიენტაცია ფენომენოლოგიურად აღიქმება როგორც იდენტობის დაკარგვის საფრთხე.

 კოსმოსური შიშის ფენომენი ადრეული ცივილიზაციებიდანვე აისახა მითოლოგიურ მეტაფორებში. ქაოსი როგორც უწესრიგო კოსმოსი ბაბილონურ ენუმა ელისში, ან ბერძნულ ჰესიოდესეულ თეოგონიაში, აღიქმება როგორც საშიში პირველადი სივრცე, რომელიც ღმერთებს ან ადამიანურ გონს წესრიგში მოჰყავს. ეს კულტურული სტრუქტურები ასახავს იმავე ფენომენოლოგიურ პროცესს: კოსმოსური შიში შემოქმედებითად გარდაიქმნება იმით, რომ მას ეძლევა ფორმა, სახე, მითიური არქეტიპი.

თანამედროვე კულტურაშიც კი, კოსმოსური შიში აისახება როგორც იდუმალების, შორეულობისა და უცხოობის შიში — მაგალითად, ჰორორის ჟანრის ფილმებში, სადაც უცხოპლანეტელები ან ბნელი კოსმოსური ძალები ადამიანური წესრიგის რღვევას ემუქრებიან. ეს შიში არაა მხოლოდ საგანი საგანს მიღმა, არამედ ადამიანის ფენომენოლოგიური წვდომის საზღვრის გარშემო მოტრიალე განცდაა.
 შიში და ტრანსცენდენცია, როგორც ფენომენოლოგიური განწყობა, არამხოლოდ ზღუდავს ადამიანის ცნობიერებას, არამედ ზუსტად მისი მეშვეობით შესაძლებელი ხდება ტრანსცენდენციის გამოცდილება. ლევინასის მიხედვით, "სხვა" (l'Autre) — კოსმოსიც მათ შორის — ყოველთვის გვარღვევს და გვაყენებს არამდგრადობაში, მაგრამ სწორედ ამით გვაძლევს სუბიექტის საკუთარ საზღვრებთან დაპირისპირების შესაძლებლობას. კოსმოსური შიში, აქედან გამომდინარე, არის ადგილი, სადაც ადამიანი გადადის ცნობიერების ჩვეულებრივი რეჟიმის მიღმა — არა ემპირიული ფაქტებით, არამედ ფენომენური ინტუიციით.

ფენომენოლოგიური ანალიზი ჩვეულებრივ ხედავს სიცარიელეს როგორც შიშის წყაროს — ისაა სივრცე, რომელიც არაფრითაა შევსებული. მაგრამ თუ მივუდგებით პარადოქსულად, შესაძლებელია შევამჩნიოთ, რომ სწორედ ეს სიცარიელე ქმნის შესაძლებლობის პირობებს — კოსმოსური სიცარიელე არ არის არარსებობა, არამედ სივრცე, სადაც ყველაფერი შეიძლება არსებობდეს.

ჰეიდეგერის “Das Nichts selbst nichtet” ანუ “არარაობა თავად არარაობობს”, მიუთითებს იმაზე, რომ არაფრის გამოცდილება აქტიური ფენომენია. ამ ჭრილში, კოსმოსური სიცარიელე შეიძლება გაგებულ იქნას როგორც ერთგვარი “ეგზისტენციური საშვი” — სუბსტრატი, რომელიც წინ უსწრებდა ყოველ გაჩენას.
ეს პარადოქსულად გადააქცევს შიშის საგანს (უსასრულო სიცარიელეს) პოზიტიურ ონტოლოგიურ საფუძვლად — არარაობა, რომელიც წარმოშობს არსობას.

ჰოვარდ ფილიპს ლავკრაფტის შემოქმედება წარმოადგენს უნიკალურ მაგალითს იმ პარადოქსული ფენომენოლოგიური შიშისა, რომელსაც თანამედროვე ფიქრი ხშირად უგულებელყოფს — შიში არა კონკრეტული საფრთხის, არამედ განუსაზღვრელი ყოფიერების წინაშე.
ლავკრაფტთან სამყაროს არ გააჩნია ანთროპომორფული ცენტრი; ადამიანის ცნობიერება არაა საკვანძო სტრუქტურული ღერძი, არამედ შემთხვევითი და სუსტი გამონაკლისი კოსმოსური მასშტაბის აბსურდულობისა და ინდიფერენტულობის წინაშე. ფენომენოლოგიურად, ეს ქმნის გამოცდილებას, რომელიც გამოთიშულია ინტუიციური აღქმის ჩარჩოებიდან: ცნობიერება კონფრონტირდება ისეთ „სხვასთან“, რომელიც არა მარტო გაუგებარია, არამედ თავისი სტრუქტურით არღვევს თვითონ გაგების შესაძლებლობას.

ლავკრაფტის მითი — განსაკუთრებით ქტულჰუს, აზათოთისა და ნიარატოტეპის ფიგურები — წარმოდგენილია არა როგორც კლასიკური „ბოროტი“, არამედ როგორც არსებანი, რომელთა არსება თავის თავში გულისხმობს შიშის გამომწვევ ფენომენოლოგიურ აგრეგატს. მათი არსებობა არ ემორჩილება ცნობიერების კოორდინატებს — ისინი „არ აღიქმებიან“, არამედ „იბადებიან“ როგორც შინაგანად არათარგმნადი შინაარსი.

მოცემული ფენომენები განასახიერებს მორის მერლო-პონტის იდეას „ძვლამდე მიმავალი უცნაურობის“ შესახებ: ცნობიერება ხვდება იმ სიმძიმეს, რომელიც სხვა ფენომენური წესრიგიდან შედის. ლავკრაფტის კოსმოსი, ამ მხრივ, წარმოადგენს შიშის ფენომენოლოგიურ მატრიცას — არა ემოციური პასუხის ობიექტს, არამედ იმ ფენომენის პირობას, რომელიც შიშს თვითონ აწარმოებს.

კოსმოსი ლავკრაფტთან არ არის ცარიელი. პირიქით — იგი სავსეა ისეთი ყოფიერებით, რომლის სიმრავლე და სხვაობა იმდენად რადიკალურია, რომ ცნობიერება მას ვერ იტევს. სწორედ აქ იბადება ეგზისტენციალური შიში: როცა ცნობიერება ხვდება, რომ ის ვერ იტევს საკუთარივე გამოცდილებას. ეს არაა შიში სიცოცხლის დაკარგვის — ესაა შიში გაგების შეუძლებლობისა.

ამრიგად, ლავკრაფტის ნაწარმოებები გვთავაზობენ არა მხოლოდ ლიტერატურულ ჟანრს, არამედ კოსმოსური შიშის ფენომენოლოგიურ ეთიუდს — ისეთ სივრცეს, სადაც ადამიანი კარგავს თავის მეტაფიზიკურ პრივილეგიას და რჩება როგორც უცხო, მოუქნელ ზღვარზე, რომელიც ერთდროულად იზიდავს და აშინებს.


 ფენომენოლოგიური ანალიზი გვიჩვენებს, რომ კოსმოსური შიში არ არის მხოლოდ ფსიქოლოგიური ან კულტურული რეაქცია. ეს არის შინაგანი, განცდადი ფენომენი, რომელსაც თავისი სტრუქტურა, ჰორიზონტი და მნიშვნეობა გააჩნია. ის არამხოლოდ გვეუბნება კოსმოსზე, არამედ იმაზეც, თუ როგორ აღვიქვამთ ჩვენ ჩვენსავე არსებობას სამყაროში. კოსმოსური შიშის ფენომენოლოგია ამჟღავნებს ადამიანის ცნობიერების საზღვრებს, მაგრამ ამავე დროს გვიხსნის გზას ახალი კოსმოსური პასუხისმგებლობისა და ეგზისტენციალური სიღრმისაკენ.






ლიტერატურა:

1. მარტინ ჰაიდეგერი – ყოფნა და დრო (Sein und Zeit)
– არარაობისა და ყოფიერების ფენომენოლოგიური ანალიზი.
გამოცემა: Harper & Row, 1962.


2. ჟან-პოლ სარტრი – ყოფნა და არარაობა (L’Être et le Néant)
– ცნობიერების სტრუქტურა და შიში როგორც ონტოლოგიური მდგომარეობა.
Routledge, 2003.


3. მორის მერლო-პონტი – აღქმის ფენომენოლოგია
– სხეულსა და სივრცეს შორის ფენომენოლოგიური ურთიერთობა.
Routledge, 2002.


4. გრემ ჰარმანი – უცნაური რეალიზმი: ლავკრაფტი და ფილოსოფია
– ლავკრაფტის კოსმოსის გააზრება ობიექტზე ორიენტირებული ონტოლოგიის მეშვეობით.
Zero Books, 2012.


5. მიშელ უელბეკი – ჰ. ფ. ლავკრაფტი: სამყაროს წინააღმდეგ, სიცოცხლის წინააღმდეგ
– ლავკრაფტის ხედვა როგორც ეგზისტენციალური ნიჰილიზმის ფორმა.
McSweeney’s, 2005.


6. იუჯინ ტაკერი – ამ პლანეტის მტვერში (შიში და ფილოსოფია)
– კოსმოსური შიშის ფილოსოფიური ინტერპრეტაცია.
Zero Books, 2011.


7. ს. ტ. ჯოში – უცნაური ამბავი
– ლავკრაფტის როლი ლიტერატურულ საშინელებაში და მის მეტაფიზიკურ განზომილებაში.
University of Texas Press, 1990.


8. ჟაკ ლაკანი – სემინარი X: შიში
– ლაკანისეული ანალიზი შიშის, როგორც ფენომენოლოგიური სიგნალის.
Polity Press, 2014.


9. სლავოი ჟიჟეკი – იდეოლოგიის სუბლიმური ობიექტი
– ლავკრაფტისეულ უცნაურზე ფსიქოანალიზისა და იდეოლოგიის ჭრილში.
Verso, 1989.