გონების რელიგია (კანტისა და ჰეგელის ვერსიები) და მისი კრიტიკა

ევროპულ ფილოსოფიაში განმანათლებლობის ეპოქის დადგომამ განაპირობა გონების როლის წინ წამოწევა. განმანათლებლობის ეპოქის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენლის და გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის ფუძემდებლის - იმანუელ კანტის მოძღვრებაში გონების პრიმატი აშკარაა, თუმცა იმ მასშტაბებში არა, როგორც - ჰეგელთან. კანტი, თავისი ფილოსოფიით, არ ეხება დროისა და სივრცის მიღმურ, ღვთაებრივ გონს, რომელიც სრულიად ტრანსცენდენტურად და მიუწვდომლად მიაჩნია ადამიანური გონების უნარებისთვის.
  კანტი სვამს შემდეგ ოთხ ფილოსოფიურ კითხვას: 1. რა შემიძლია ვიცოდე? 2. რა უნდა გავაკეთო? 3. რისი იმედი შეიძლება მქონდეს? 4. ვინ არის ადამიანი, რომელსაც ეს კითხვები უჩნდება? ჩამოთვლილთაგან მე-3 საკუთრივ რელიგიის ფილოსოფიის საკითხია. კანტმა თავის თხზულებაში - ,,რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში" - განსაზღვრა, თუ რისი იმედი შეიძლება ჰქონდეს ადამიანს და როგორ უნდა იცხოვროს მან, რომ იმედიანად იყოს. 
  კანტისათვის არსებობს მხოლოდ ერთი ჭეშმარიტი რელიგია. ის მას უწოდებს გონების, მორალის რელიგიას. ის განასხვავებს ჭეშმარიტ რელიგიასა და ცრუ კულტმსახურებებს ერთმანეთისგან. კანტის აზრით, ღმერთს არ სჭირდება ის, რომ თავს ვაწონებდეთ და მისი კეთილგანწყობის მოპოვებას ვცდილობდეთ რიტუალებით და თაყვანისცემის გარეგნული ფორმებით. ამგვარი მსახურება თვალთმაქცობად და კულტმსახურებად მიაჩნია კანტს. ის ფიქრობს, რომ ჩვენ ღმერთისთვის მოსაწონები მაშინ ვართ, როცა ჩვენი ქცევა არის მორალური, კეთილი.
  კანტთან აშკარაა კეთილი ნების, როგორც ყოვლადუპირობოდ კეთილისა, პრიმატი. ამგვარი ნების წარმოშობა ადამიანს შეუძლია გონების საშუალებით. ადამიანში არის ისეთი საწყისი, რომელიც კეთილი ნების წარმოშობის უმთავრესი პირობაა. ეს არის სინდისი. კანტი მას თავის ნაშრომში - ,,რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში" - შემდეგნაირად განმარტავს: სინდისი არის ცნობიერება, რომელიც მოვალეობაა საკუთარი თავისთვის. სინდისის ხმის მოსმენა ერთგვარ თვითცნობიერების აქტს წარმოადგენს. ადამიანი უსმენს საკუთარი თავის მაკონტროლებელი ნაწილის ხმას. ვინც ამ ხმას უგულებელყოფს, მისი ზნეობრივი მდგომარეობის მაჩვენებელი დაბალია, სინდისის ხმის გულისყურით მომსმენი და გამთვალისწინებელი კი ზნეობრივად მაღლდება. კანტს მიაჩნია, რომ სინდისის ამგვარი განსაზღვრებაც შეიძლება: სინდისი არის მსჯელობის მორალური უნარი, რომელიც საკუთარ თავს ასამართლებს. სინდისი არ ასამართლებს მოქმედებას, როგორც კაზუსს, არამედ თვითმოვალეობაში მყოფი ცნობიერება თავად ასამართლებს საკუთარ თავს, იმის გამო, თუ მან მართლაც მთელი სიფრთხილით ჩაატარა თუ არა მოქმედების შეფასება, სანამ მოიყვანდა განხორციელებაში იმის შემოწმება, მისი ეს პოტენციური მოქმედება სამართლიანი იქნებოდა თუ - არა. იმანუელ კანტს მიაჩნია, რომ ადამიანის რელიგიურობა უნდა ემყარებოდეს ზნეობას. ზნეობრივად სრულყოფილი არსების ცნება გონების წმინდა იდეაა, რომელიც ეხმარება ადამიანს ზნეობრივი სრულყოფის გზაზე. კანტისათვის ზნეობრივი სრულყოფილების იდეალი იესო ქრისტეა.
  კანტი აკრიტიკებს ფუჭ მეოცნებეობას, რომელშიც იგულისხმება ღმერთის წყალობის მოლოდინი. ის ამბობს, რომ ჩვენი სულების ცხონებისათვის მნიშვნელოვანია არა იმდენად ის, თუ ღმერთმა რა გააკეთა ჩვენთვის, არამედ ის თუ ჩვენ რა გავაკეთეთ ღმერთისათვის, რათა მისი სასუფევლის ღირსნი გავმხდარიყავით. კანტს ლეგიტიმურად მიაჩნია ადამიანის იმედი სულის ცხონებისა, რადგან მორალური ცხოვრებით ცხოვრება ღირსს ხდის ადამიანს ბედნიერებისა, ბედნიერება კი აქ არ არის (ჩემი აზრით, კანტი გულისხმობდა ნამდვილ, სრულყოფილ ბედნიერებას, რომელიც ამ ტანჯვით და უსამართლობით სავსე წუთისოფელში ჭეშმარიტად არ არის). ადამიანს, რომელიც ღირსი გახდა ბედნიერებისა, სამართლიანად შეუძლია იმედოვნებდეს, რომ ეს ღირსეულობა მას დაუფასდება და ღმერთი მიანიჭებს ჭეშმარიტ ბედნიერებას.
  იმანუელ კანტი, რომელიც მოღვაწეობდა მე-18 საუკუნეში, ამბობს: რელიგიისთვის საუკეთესო ეპოქა არის დღეს. მას განმანათლებლობის ეპოქა მიაჩნია ჭეშმარიტი მორალური რელიგიის განხორციელების ერთ-ერთ მთავარ პირობად. კანტი ფიქრობს, რომ ნამდვილი ეკლესია უნდა გამოვლინდეს სამოქალაქო მორალურ საზოგადოებაში. ცრუ თეოკრატიული მმართველობები არ შეესაბამებიან ჭეშმარიტი რელიგიურობისა და ობიექტური მორალის კანონთა პრინციპებს.
  კანტისათვის რწმენა არის ადამიანის იმედი იმისა, რომ ღმერთის იდუმალი სიბრძნე, რომელშიც კაცი ვერ წვდება, კეთილად ეწევა მას. ნამდვილი მორწმუნე აცნობიერებს, რომ მისი რწმენის ობიექტი არ არის მისი შემეცნებითი უნარებისთვის მისაწვდომი. ჭეშმარიტი მორწმუნე ვერ იქნება სტატუტარულ ეკლესიაში, რომელიც რელიგიის მოჩვენებას და ღვთის ცრუ მსახურებას წარმოადგენს. გულწრფელი მორწმუნე საკუთარ თავს არ ატყუებს.
  ადამიანს, რომელსაც არ სურს, რომ საკუთარ თავს ატყუებდეს, რწმენის საქმეში (და საერთოდ) უნდა წარმართავდეს სინდისი. ის მისთვის უნდა იყოს საკუთარი არსების ავტორიტარული ნაწილი. კანტს თავის რელიგიის საკითხებისადმი მიძღვნილ ფილოსოფიურ ნაშრომში მოჰყავს ინკვიზიტორის მაგალითი, რომელიც ასამართლებს ერეტიკოსებს და ბევრ მათგანს სიკვდილით სჯის. კანტი სვამს კითხვას: შესაძლებელია თუ არა ჩავთვალოთ, რომ ინკვიზიტორი თავისი სინდისის მიხედვით მოქმედებდა, როცა სიკვდილით დასჯის განაჩენი გამოჰქონდა, თუ შეიძლება, პირიქით, სრულ უსინდისობად ჩავთვალოთ მისი ეს ქმედება, მიუხედავად იმისა, ცნობიერად აკეთებდა ამას თუ შეცდომით? კანტი ამბობს, რომ შეუძლებელია სრულიად დარწმუნებული ყოფილიყო მსაჯული იმაში, რომ არ ცდება. შეიძლება მართლაც მტკიცედ სჯეროდა, რომ ღმერთის ნებას ასრულებდა, მაგრამ მისი სინდისი ამას სრულად არ დაუმტკიცებდა. კანტს ეეჭვება, რომ იმდენად ყოფილიყო ინკვიზიტორი დარწმუნებული გამოცხადებულ მოძღვრებაში, შესაბამისად იმაში, რომ ამ მოძღვრების თანახმად სიცოცხლეს ართმევს განსხვავებული რწმენის ადამიანს, რომ მისი ეს დარწმუნებულობა მეტყველებდეს იმაზე, რომ მან ეს სასტიკი განაჩენი საკუთარი სინდისის შესაბამისად გამოიტანა. აღნიშნულის მიხედვით, თუ იოტის ოდენად მაინც არის იმის შესაძლებლობა, რომ ადამიანი კონკრეტული ქმედების ჩადენისას განახორციელებს უსამართლობას და ზიანს მიაყენებს სხვა ადამიანებს და ამ შესაძლებლობის მიუხედავად, მაინც ჩაიდენს ამ ქმედებას, ეს ადამიანი არ იქცევა საკუთარი სინდისის ხმის შესაბამისად. კანტმა სინდისი და მისგან წარმოშობილი ზნეობა აიყვანა რელიგიის ხარისხში. ეს გონების რელიგიაა, რადგან სინდისი სხვა არაფერია, თუ არა ცნობიერება, რომელიც საკუთარი თავის მოვალეა და რომელიც განსჯის საკუთარ თავს.
  გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის დაგვირგვინებად ითვლება ფრიდრიხ ჰეგელის ენციკლოპედიური სახის სისტემური ფილოსოფია. ამ ფილოსოფიურ სისტემას განუყოფლად დაკრავს რელიგიური ელფერი. ჰეგელის ფილოსოფია წარმოადგენს ღმერთის თეოფანიას, ვლენას სამყაროში, ადამიანში, საკუთარ თავში. 
  ჰეგელმა აღადგინა ღმერთის არსებობის დამამტკიცებელი ონტოლოგიური არგუმენტი, რომლის მიხედვითაც, თვითონ ღმერთის ცნებაშივე იგულისხმება ღმერთის არსებობა. ფრიდრიხ ჰეგელი მიიჩნევს, რომ არსებობს ერთი საყოველთაო რელიგია, რომელიც გადის სრულყოფილებისკენ განვითარების გზას აბსოლუტური გონის მასში გამოვლენით თვითცნობიერებითი აქტის მეშვეობით. ეს ერთი დიდი რელიგია იყოფა მრავალ განშტოებად, რომლებიც ცალკეულ რელიგიებად იწოდებიან. თითოეულ მათგანში ერთი საერთო გონიერი პრინციპი მოქმედებს, ზოგში უფრო აქტიურად, ზოგში შედარებით პასიურად. ეს პრინციპი არის აბსოლუტური ძლიერების მქონე გონების მიერ საკუთარი თავის თვითრეალიზება რელიგიებში. რაც მეტია კონკრეტულ რელიგიაში ღვთაებრივი თეოფანია, მით მეტად არის ახლოს ეს რელიგია ჭეშმარიტებასთან, ნამდვილი რელიგიის ბუნებაც მით მეტად არის მასში.
  ჰეგელის მიხედვით, ღმერთი თავის უპირველეს საყოველთაობაში არის წმინდა ობიექტური სინამდვილე. ეს სინამდვილე არის წმინდა აზროვნება. ეს აზროვნება, უპირველეს ყოვლისა, საკუთარ თავს იმეცნებს. თვითშემეცნების შედეგად უზოგადესი სინამდვილე წარმოშობს კონკრეტულობებს. შობილი სინამდვილე, როგორც აბსოლუტური გონის, როგორც უზოგადესი ობიექტური სინამდვილის, თვითშემეცნების შედეგი, სრულიად შეესაბამება აბსოლუტურ ჭეშმარიტებას, რომელიც ანარეკლს წარმოადგენს უპირველესი ობიექტური სინამდვილისა, რომელიც არის ღმერთი. ჰეგელის მიხედვით, ადამიანმა უარი უნდა თქვას სუბიექტურ ყოფაზე, გათავისუფლდეს მისგან აზროვნების აბსტრაჰირებით და დაიწყოს ღმერთში, აბსოლუტურ სინამდვილესა და ჭეშმარიტებაში ცხოვრება.
  ჰეგელის ფილოსოფიური სისტემა იყოფა სამ მთავარ ნაწილად: ლოგიკა, ბუნების ფილოსოფია და გონის ფილოსოფია.
  ჰეგელს ლოგიკა გატოლებული აქვს ყოფიერების ცნებასთან. მას მიაჩნია, რომ წმინდა არსებობა არის წმინდა აზროვნება. ლოგიკა არის მეცნიერება, რომლის მეშვეობითაც ადამიანს შეუძლია გავიდეს წმინდა, აბსოლუტურ ყოფიერებაზე ანუ მიეახლოს ღმერთს. ჰეგელთან ლოგიკა წარმოადგენს თეოონტოლოგიას.
  ღმერთის გამოვლინება ყველაზე დაბალი ხარისხით ხდება ბუნებაში. ბუნება წარმოადგენს აბსოლუტური გონის შემოქმედებითობის შედეგს. ამის გამო, მასშიც შესაძლებელია შემჩნეულ იქნას გონის თეოფანია, თუმცა გაცილებით ნაკლებად, ვიდრე ადამიანის სულიერ სფეროებში.
  გონის ფილოსოფია წარმოადგენს ჰეგელის ფილოსოფიური სისტემის უმაღლეს ინსტანციას, ტრანსცენდენტალურ მოძღვრებას აბსოლუტური ძლიერების მქონე სულის შესახებ.
  ,,გონის ფილოსოფია" იყოფა სამ კარად: 1. სუბიექტური გონი, 2. ობიექტური გონი და 3. აბსოლუტური გონი.
  სუბიექტური გონი არის მოძღვრება ადამიანის შინაგან სამყაროზე, მის სულზე. ამ კარში შედის გონის ფენომენოლოგიის საკითხი. ფსიქოლოგიურ ნაწილში ჰეგელი განასხვავებს თეორიულ, პრაქტიკულ და თავისუფალ გონს.
  ობიექტური გონი ადამიანის თავისუფლების გამოვლინების და რეალიზაციის სფეროებს იკვლევს. ეს სფეროებია: სამართალი, მორალურობა, ზნეობა, სახელმწიფო. ,,ობიექტური გონი" გვირგვინდება მსოფლიო ისტორიის ფილოსოფიით. ეს ისტორია ადამიანის მიერ საკუთარი თავისუფლების გაცნობიერების პროცესია, ეს პროცესი კი წარმოადგენს სამყაროში ღმერთის დამკვიდრების გზას.
  ,,აბსოლუტური გონი" იკვლევს იმ ფენომენებს, რომელთა მიხედვითაც შესაძლებელია ღმერთის უშუალო წვდომა. ჰეგელს ასეთ ფენომენებად მიაჩნია ხელოვნება, რელიგია და ფილოსოფია. ჰეგელის მიხედვით, ეს ფენომენები წარმოადგენენ იმ ამოსავალ წერტილებს, რომელთა საშუალებითაც აბსოლუტური გონი ახდენს თავისი აბსოლუტური ძლიერების დემონსტრირებას. ის ადამიანის გონის მეშვეობით ახდენს საკუთარი თავის შემეცნებას. ადამიანური გონების რელიგიურ სფეროს ისევე, როგორც ხელოვნებისა და ფილოსოფიის სფეროებს, გააჩნია ღმერთის წვდომის თავისებური ფორმა. ეს ფორმა გულისხმობს წარმოდგენას. ადამიანურ წარმოდგენაში შემოდის ღმერთის ხატება. ეს შემოსვლა თავად აბსოლუტური გონის ადამიანურ გონებასთან აქტივობითი მიმართების შედეგია. ადამიანი გარკვეულ დონეზე წვდება ღმერთის არსებას.
  მე-19 საუკუნის დანიელი ფილოსოფოსი, ეგზისტენციალიზმის ფუძემდებლად მიჩნეული - სიორენ კირკეგორი აკრიტიკებს გონების რელიგიას და მის კანტისეულ და ჰეგელისეულ ვერსიებს. მას მიაჩნია, რომ გონების ზოგადი პოსტულატებიდან გამოყვანილი მორალის ჩარჩოებში ადამიანის მოქცევით შეუძლებელია ცოცხალ ღმერთთან პიროვნული ურთიერთობა, ეს მხოლოდ უკიდურეს სიმარტოვესა და სხვებისთვის გამოუმჟღავნებელ უნიკალურობაში შეიძლება მოხდეს. კირკეგორისთვის კანტის მორალზე დაფუძნებული რელიგია ყალბი და აბსურდულია. ყველაფერი გონებით ვერ აიხსნება. ადამიანს არ აქვს ისეთი გონება, რომ შეეძლოს მისი საშუალებით ეზიაროს აბსოლუტ ღმერთს. ამისთვის საჭიროა რაღაც ირაციონალური. ადამიანმა უნდა გააკეთოს ,,რწმენის ნახტომი" და სრულად მიენდოს ღმერთს.
   ადამიანი მთელი თავისი ცხოვრების განმავლობაში არის ერთი დიდი ,,მოწყენილობა", რომლისგანაც თავის დაღწევა მისი უმთავრესი ბუნებრივი მიდრეკილებაა. კირკეგორი ამ მძიმე ეგზისტენციალის დაძლევის მცდელობის პირველ საფეხურად თვლის ესთეტიკურ ცხოვრებას. ასეთი ცხოვრების მაგალითია დონ ჟუანი, რომელიც მარადიულთან ვერ არის თანხმობაში და ცდილობს მოწყენილობას გაექცეს საპირისპირო სქესის პარტნიორთა ხშირი ცვლით და ამგვარი ხორციელი სიამოვნებებით. კირკეგორს მიაჩნია, რომ ასეთი ცხოვრება განწირულია მარცხისათვის. ესთეტიკურს უფრო მაღალ საფეხურზე ცვლის ეთიკური ცხოვრება. ეთიკური ადამიანი თრგუნავს თავის ინდივიდუალურობას, საკუთარ მისწრაფებებს, მიდრეკილებებს საზოგადოების ინტერესთა სასარგებლოდ. ეთიკური, თავისი სრულყოფილების ხარისხით და უსასრულობასთან სიახლოვით, აღემატება ესთეტიკურს, მაგრამ, როგორც კირკეგორი აღნიშნავს, მხოლოდ ეთიკურ ჩარჩოებში მოქცეული ცხოვრებით, აბრაამი ვერ შეძლებდა უსასრულო სრულყოფილების - ცოცხალი პიროვნული ღმერთის მოწოდებას დამორჩილებოდა. შვილის მკვლელობა არ შედის არანაირი ეთიკის შემადგენლობაში. აქ საჭირო იყო რწმენის ირაციონალური ნახტომი: ,,მე არ ვიცი რა ხდება ჩემს თავს, მაგრამ აბსოლუტის მორჩილება კეთილად მეწევა, აბსოლუტი არ შეიძლება ბოროტი იყოს." აბრაამი შიშით და ძრწოლით მიეახლება აბსოლუტ ღმერთს, მისდამი უმძიმესი მორჩილებით. აქ ეთიკურს ცვლის რელიგიური ცხოვრება.
  კირკეგორი აკრიტიკებს ჰეგელის სისტემურ ფილოსოფიას აბსოლუტური გონის შესახებ, რომელიც ცნებების საშუალებით წარმოაჩენს ობიექტურ სინამდვილეს. კირკეგორის აზრით, ეს სინამდვილე უცხოა ინდივიდუალური ადამიანისათვის. ინდივიდი შთაინთქმება ამ ობიექტურ საყოველთაოობაში. ადამიანი საკუთარ განცდათა მთლიანობაა და არა მხოლოდ - გონება. ადამიანი წუხს; ადამიანი სასოწარკვეთილია. ამ სასოწარკვეთილების გაცნობიერება და თავის ცხოვრებაში რადიკალური გადაწყვეტილების - რწმენის ნახტომის აუცილებლობის დანახვა მიიყვანს ადამიანს ,,ან - ან"-ის მდგომარეობამდე. უსასრულოს არჩევა ან არ არჩევა უმწვავესი დილემაა, რომლის წინაშეც დგება აღნიშნულ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანი. კირკეგორის აზრით, ასეთ დროს საჭიროა არა რაციონალური პოსტულატების მიხედვით მოქმედება, არამედ უკიდურესი შინაგანი მოქმედება. ეს იმანენტურობა - და არა გონების ზოგად პოსტულატებზე დაყრდნობა - განაპირობებს სასრული არსების უსასრულოსთან ზიარების შედეგად გამოწვეულ უსასრულოდ გახდომის სიხარულს. 

გამოყენებული ლიტერატურა: იმანუელ კანტი ,,რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში;
ირაკლი ბრაჭული ,,რელიგიის ფილოსოფია";
ფრიდრიხ ჰეგელი ,,გონის ფილოსოფია";
ჟან გრონდენი ,,რელიგიის ფილოსოფია";
ინტერნეტის მასალა სიორენ კირკეგორის მოძღვრების შესახებ.