ღმერთი ახალი დროის ფილოსოფოსთა კონცეფციებში

აზროვნების ისტორიაში ახალი დროის ფილოსოფიური ეპოქა წარმოადგენს რენესანსის შემდგომ პერიოდს. ყოველი ახალი ეპოქის დაწყება განპირობებულია რაიმე ღირსშესანიშნავი სიახლით, რასაც ახალი დროისათვის წარმოადგენდა მეთოდის შესახებ პრობლემის დასმა. ფრენსის ბეკონისა და რენე დეკარტის გნოსეოლოგიურ თეორიებში აქტუალურად დადგა საკითხი ისეთი მეთოდის აგებისა, რომელსაც დაეფუძნებოდა ახალი ფილოსოფია და მეცნიერება. აღნიშნული მოაზროვნეები ახალი დროის ეპოქის ფუძემდებლებად არიან მიჩნეულნი. ისინი, მიუხედავად იმისა, რომ მთელ რიგ საკითხებში ემიჯნებიან სქოლასტიკას (უფრო აშკარად ბეკონი), მაინც საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს ანიჭებენ საკუთარ ფილოსოფიურ სისტემებში ღმერთს; სრულიად არ და ვერ თავისუფლდებიან ევროპის შუა საუკუნეების თეოლოგიის გავლენისაგან. ახალი დრო ხასიათდება ღმერთის ცნების მრავალნაირი გაგებით. ამ ეპოქაში ვხვდებით აგნოსტიკოს ფილოსოფოსებს, რომლებიც შესაძლებლად მიიჩნევენ ღმერთის არსებობას, მაგრამ აღნიშნულის შემეცნებას ადამიანის გონებისათვის შეუძლებლად სახავენ; ვხვდებით უფრო ათეისტური შინაარსის კონცეფციებსაც, რომელთა ავტორნიც ძალიან აშკარა ათეიზმს თავს არიდებენ, რადგან ეკლესიის გავლენა ჯერ კიდევ ძალიან ძლიერია; აგრეთვე აღსანიშნავია პანთეისტურ და მკვეთრად თეოლოგიურ შინაარსთა მქონე კონცეფციები. ვეცდები, რომ ჩამოთვლილ განსხვავებათა გათვალისწინებით, განვიხილო სხვადასხვა ფილოსოფიური კონცეფცია, ღმერთის ცნებასთან მიმართებით. ამ საქმეს კი ბეკონის ფილოსოფიური სისტემის, აღნიშნულის მხრივ, განხილვით დავიწყებ.
  ფრენსის ბეკონი მოღვაწეობდა მე-16 - მე-17 საუკუნეებში (1561 - 1626). მის შემეცნების თეორიაში ცდას, ემპირიას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. ბეკონი მიჩნეულია ინგლისური ემპირიზმის მამამთავრად. ემპირისტული გნოსეოლოგიის მთავარი პრინციპია: ,,გონებაში არაფერია ისეთი, რაც მანამდე არ ყოფილიყო ცდაში." ემპირიზმი წინააღმდეგობაში მოდის რაციონალიზმთან, რომელიც გაცილებით უფრო ახლოს არის თავისი არსით ღმერთის იდეასთან, ვიდრე ემპირიზმი, რადგან შეუძლებელია ღმერთი მეცნიერული ცდის ობიექტი იყოს. აღნიშნულის მიუხედავად, ბეკონი აღიარებს უზენაესი შემოქმედის არსებობას. არსებობენ კრიტიკოსები, რომლებიც ბეკონის ღმერთისადმი დამოკიდებულებას იმით ხსნიან, რომ თითქოს ის ერიდებოდა ეკლესიისგან კრიტიკას და დევნას. ბეკონის ბიოგრაფიიდან გამომდინარე, აღნიშნული აზრი თითქოს ლოგიკურია, თუმცა აცდენილია ობიექტური რეალობისგან, რადგან მის კონცეფციაში ღმერთის ცნება ერთ-ერთ ნიშანსვეტს წარმოადგენს. ბეკონს აქვს მოძღვრება ფინალურ მიზეზებზე, რომელიც იმის დამადასტურებელ მეცნიერულ ფაქტს წარმოადგენს, რომ ღმერთი მის კონცეფციაში არ წარმოადგენს რაიმე გარემოების გავლენის შედეგად ფორმალურად ჩამატებულ ცნებას. ბეკონი აღიარებს სამყაროს ტელეოლოგიურ თვისებას, აღიარებს, რომ არსებობს გონიერი სული, ღმერთი. მისი ფილოსოფია ამბობს, რომ შეუძლებელია ადამიანმა შეიმეცნოს ღმერთი, მაგრამ მას შეუძლია გაიგოს ის, რომ ღმერთი არსებობს, რადგან ამაზე მეტყველებს შექმნილი სამყარო. ფრენსის ბეკონს მიაჩნია, რომ მცენარეთა და ცხოველთა წარმოშობაში მონაწილეობას იღებს იდუმალი ძალა, რომელიც მატერიისაგან დამოუკიდებელია და რომლის შემეცნება და აღქმა შეუძლებელია ადამიანისათვის. ბეკონის კონცეფციაში მატერიალური ბუნება ცხადყოფს უზენაესი, ბრძენი შემოქმედის არსებობას, თუმცა თუ როგორია ეს შემოქმედი, ამას ვერ გვეუბნება. ბეკონისთვის ღმერთის შემეცნება არ არის ადამიანის შემეცნებითი საქმიანობის საგანი. მეცნიერებისა და ფილოსოფიის საგანი მხოლოდ შექმნილი ბუნება შეიძლება იყოს. ბეკონი თეოლოგიას არ მიიჩნევს მეცნიერებად, ის მას რწმენის სფეროს აკუთვნებს. ის მწვავედ აკრიტიკებს თეოლოგ ფილოსოფოსებს იმის გამო, რომ ისინი საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს არ სწყალობენ და მათ საფრთხედ აღიქვამენ. ბეკონს მიაჩნია, რომ სქოლასტიკოსთა ასეთი პოზიცია მათი ეჭვების დამადასტურებელია თავიანთი რწმენის მიმართ. მას მიაჩნია, რომ ჭეშმარიტი ბუნების მეცნიერება და ჭეშმარიტი რელიგია არათუ წინააღმდეგობაში მოდიან ერთმანეთთან, არამედ ავსებენ ერთმანეთს. ბეკონმა გამიჯნა ერთმანეთისგან რელიგიისა და მეცნიერების სფეროები. ის, გარკვეული აზრით, ორმაგი ჭეშმარიტების მაღიარებლად გვევლინება. ბეკონის აზრით, მეცნიერების ზედაპირული შესწავლა ადამიანს ღმერთისგან აშორებს, მაგრამ თუ ადამიანი მეცნიერებას სიღრმისეულად შეისწავლის, ის დაუახლოვდება ღმერთს. აღნიშნული აზრი მეტყველებს იმაზე, რომ არსებობს ობიექტური, საყოველთაო ჭეშმარიტება, რომელიც თავის თავში სრულად ამსახველია ობიექტური სინამდვილისა და რომლისკენაც მიმართულია კაცობრიობის მთელი შემეცნებითი საქმიანობა, რომელიც იშლება მრავალ განსხვავებულ გზად. რადგან მეცნიერების სიღრმეებში წვდომით ადამიანი უახლოვდება ღმერთს, ეს ნიშნავს იმას, რომ ბუნების არსებაში მყოფი კანონები თავიანთ თავზე მოწმობენ იმას, რომ დადგენილნი არიან გონიერი სულის, ღმერთის მიერ.
  ფრანგი ფილოსოფოსი რენე დეკარტი მოღვაწეობდა მე-17 საუკუნეში (1596 - 1650). მისი ღვაწლი დიდად მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ფილოსოფიაში, არამედ ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებშიც. დეკარტის ფილოსოფიური სისტემა დაფუძნებულია მის მიერვე აღმოჩენილ აქსიომატურ დებულებაზე - ,,ვაზროვნებ, მაშასადამე ვარსებობ". აღნიშნული დებულებიდან ამოსულმა დეკარტმა დაინახა ,,გონების ბუნებრივი სინათლით" ღმერთის აუცილებელი არსებობის დაშვების აუცილებლობა. დეკარტს მიაჩნია, რომ ადამიანის სულში არსებობენ იდეები, რომლებიც განსხვავებული წარმოშობისანი არიან. ადამიანური გონება თვითონაც წარმოქმნის იდეებს, ხოლო იდეები, რომლებიც მასში ღმერთის მიერ არიან ჩადებულნი, თანშობილნი არიან. ამ იდეებს ფილოსოფიური აზროვნების, თვითშემეცნების საშუალებით აღმოაჩენს თავის სულში ადამიანი და მათი საშუალებით სწვდება უზენაეს არსებას. დეკარტის აზრით, რადგან ადამიანის სულში არსებობს იდეა ყოვლადსრულყოფილი არსებისა, ეს არსება არსებობს ობიექტურ რეალობაშიც, ადამიანის ცნობიერებისგან დამოუკიდებლად. ის ამბობს, რომ რადგან ადამიანი არ არის სრულყოფილი და გააჩნია ბევრი ნაკლოვანება, შეუძლებელია, რომ მის სულში თავისით წარმოშობილიყო ღმერთის, როგორც ყოვლადსრულყოფილი არსების იდეა და არ შემოსულიყო ეს იდეა ადამიანის გონების მიღმურიდან. ღმერთის არსებობის დასამტკიცებლად, თავისი თხზულებების ზოგიერთ მონაკვეთში დეკარტი თითქმის სრულიად იმეორებს სქოლასტიკოს ფილოსოფოსთა მოსაზრებებს. დეკარტს მოჰყავს ღმერთის არსებობის დამამტკიცებელი ცნობილი სქოლასტიკური არგუმენტი, რომელსაც ,,პირველი მიზეზის არგუმენტი" ეწოდება, და მას თავისებურ ინტერპრეტაციას აძლევს. ის ეთანხმება თომა აქვინელის არგუმენტის პათოსს და ამატებს იმას, რომ მიზეზი თავის თავში მინიმუმ იმ ოდენობის რეალობის შემცველი უნდა იყოს, რა ოდენობის რეალობაც არის შედეგში. შეუძლებელია, რომ შედეგში უფრო მეტი რეალობა იყოს, ვიდრე მიზეზში, რომელმაც გამოიწვია იგი. რადგან ადამიანი არ არის საკუთარი არსებობის თვითმიზეზი, რადგან იგი შედეგს წარმოადგენს, ღმერთი, როგორც მისი არსებობის მიზეზი, მინიმუმ იგივე ოდენობის რეალობას უნდა შეიცავდეს, რა რეალობასაც შეიცავს ადამიანი. ეს აზრი მეტყველებს იმაზე, რომ რადგან არსებობს ადამიანი, როგორც შედეგი, აუცილებლად არსებობს აგრეთვე ღმერთი, როგორც მიზეზი. ღმერთი არა მხოლოდ არსებათა მიზეზია, არამედ არსებობის თვითმიზეზიცაა, რადგან მასში არსება და არსებობა იგივეობრივია. დეკარტის კონცეფციაში ყველა დებულების საძირკველს ,,კოგიტო დებულება" წარმოადგენს. დებულებები, რომლებიც უშუალოდ გამომდინარეობენ დეკარტის ცნობილი აქსიომიდან, თავიანთ მხრივ, საფუძვლებს წარმოადგენენ ახალი დებულებებისთვის. ერთ-ერთი ასეთი დებულება არის ის, რომ ღმერთი არსებობს. ამ დებულებიდან გამომდინარეობს ის, რომ სამყარო არსებობს, რადგან ღმერთი არის რა ყოვლადსრულყოფილი და არ არის მასში არანაირი ნაკლოვანება, არ მოატყუებდა ადამიანს მატერიალური საგნების არსებობაში. ღმერთის იდეა, ისევე, როგორც ყველა თანშობილი იდეა, გაცილებით უფრო ახლოს არიან ჭეშმარიტებასთან, ჭეშმარიტი სიბრძნის წვდომასთან, ვიდრე ის იდეები, რომლებიც წარმოიქმნებიან ადამიანის გონების მიერ. გონების ბუნებრივი სინათლე, რომელიც ღმერთისმიერია ადამიანში, წარმოადგენს ერთგვარ საშუალებას იმისათვის, რომ პიროვნება, რომელიც არ არის სრულყოფილი, უსასრულოდ ვითარდებოდეს უსასრულო სრულყოფილებისაკენ მიმავალ გზაზე. დეკარტის ფილოსოფიურ კონცეფციაში ღმერთი ადამიანისათვის წარმოადგენს როგორც ტრანსცენდენტურ, ისე იმანენტურ არსებას. ტრანსცენდენტურია, რადგან ყოვლადდამოუკიდებლად არსებობს ადამიანის ცნობიერებისგან და შექმნილი სამყაროსგან, ხოლო იმანენტურია, რადგან ადამიანის სულში და შექმნილი სამყაროს კანონებში თავს ავლენს. 
  რენე დეკარტის მიმდევარ ფილოსოფოსთა მიერ მე-17 საუკუნეში ჩამოყალიბდა ახალი ფილოსოფიური მიმდინარეობა, რომელსაც ,,კარტეზიანული ფილოსოფია" ეწოდება. კარტეზიანელები თავისებურად განმარტავენ დეკარტის მოძღვრებას. ეს მიმდინარეობა გაიყო მატერიალისტურ და იდეალისტურ გზებად. იდეალისტური გზა განავითარეს კლაუბერგმა, დე ფორჟმა, კორდემიუმ, გოილინქსმა, მალბრანშმა და ა.შ. კლაუბერგი შეეცადა გადაეჭრა დეკარტის ფილოსოფიაში ბუნებრივად აღმოცენებული პრობლემა, რომელიც გულისხმობს სულისა და სხეულის ურთიერთმიმართებას. მან წამოაყენა ის დებულება, რომელსაც მოჰყვა ე.წ. ოკაზიონალისტების სკოლის ჩამოყალიბება. ეს დებულებაა: სხეული კი არ მოქმედებს სულზე, არამედ სხეულებრივი პროცესები ის საბაბებია, რომელთა გამოც ღმერთი იწვევს სულში შესაბამის სულიერ პროცესებს. ოკაზიონალისტების მთავარი წარმომადგენელი იყო არნოლდ გოილინქსი. მან ღმერთი გამოაცხადა ერთადერთ აქტიურ არსებად და მოქმედ მიზეზად. გოილინქსის აზრით, სული კი არ იწვევს სხეულებრივს და სხეულებრივი - სულიერს, არამედ ღმერთია ამ ყოველივეს გამომწვევი. ღმერთმა ერთხელ შექმნა სამყარო და ისეთი წესრიგი ჩადო მასში, რომ ყოველ მატერიალურს შეესაბამება გარკვეული სულიერი და ყოველ სულიერს - გარკვეული მატერიალური. მატერიალური საგნებიც არ მოქმედებენ ერთმანეთზე მიზეზობრივად. აქაც საგანი წარმოადგენს მხოლოდ საბაბს, რომლის საფუძველზე ღმერთი იწვევს მოქმედებას. გოილინქსის მოძღვრების მიხედვით, ღმერთი არის ერთადერთი მოქმედი არსება, თან ყოვლის შემოქმედი; იგი ერთადერთი აქტიური არსებაა და ამიტომაც მხოლოდ მისი შემეცნება წარმოადგენს ადამიანის შემეცნების ერთადერთ მიზანს.
  ინგლისელი ფილოსოფოსი თომას ჰობსი მოღვაწეობდა მე-17 საუკუნეში (1589 - 1679). იმ დროინდელი ეკლესია ჰობსის შრომებს ძალიან კრიტიკულად უყურებდა. მკვეთრად ათეისტური შინაარსის გამო საჯაროდ დაწვეს მისი ყველაზე ცნობილი პოლიტიკურ - ფილოსოფიური თხზულება ,,ლევიათანი", ხოლო ,,ბეჰემოტი" აკრძალულ წიგნთა სიაში მოხვდა და მხოლოდ ავტორის სიკვდილის შემდეგ იქნა გამოქვეყნებული. ჰობსი თეოლოგიას მეცნიერებად არ თვლის. მას მიაჩნია, რომ იგი მხოლოდ რწმენის სფეროა. ჰობსი მაინც უწევს გარკვეულ ანგარიშს ეკლესიას და პირდაპირ არ ილაშქრებს ღმერთის ცნების წინააღმდეგ, მაგრამ მისი ფილოსოფიური კონცეფციის ათეისტური ტენდენციები ვერ იქნებოდნენ დამალულნი ეკლესიის იმ წარმომადგენელთაგან, რომლებიც ფილოსოფიურ თხზულებებს უღრმავდებოდნენ. ჰობსი უარყოფს სულიერი სუბსტანციის არსებობას და ყოველ სულიერ პროცესს თუ მოვლენას მატერიალური მიზეზით ხსნის. ნაშრომში - ,,ლევიათანი" - იგი უარყოფს სახელმწიფოს ღვთაებრივ წარმოშობას და მას, როგორც მოცემულობას, ადამიანთა შეთანხმების შედეგად აცხადებს.
  ფრანგი ფილოსოფოსი, მეცნიერი და კათოლიკე მღვდელი პიერ გასენდი მოღვაწეობდა მე-17 საუკუნეში (1592 - 1655). მან თავისი ფილოსოფიური სისტემა ჩამოაყალიბა ნაშრომში - ,,ფილოსოფიის სისტემა". გასენდი ცდილობდა ქრისტიანული მოძღვრება და ეპიკურეს ფილოსოფია შეეთავსებინა ერთმანეთთან. ის ეპიკურეს ატომისტურ თეორიას კარგ საშუალებად თვლიდა ბუნების კანონების შესამეცნებლად, თუმცა მას არ უწოდებდა ჭეშმარიტ თეორიას, არამედ მხოლოდ ჰიპოთეზად თვლიდა, რომელსაც ადვილად უნდა აეხსნა ბუნების მოვლენები. გასენდის აზრით, ატომები შექმნილია ღმერთის მიერ და მათი მოძრაობაც ღმერთის ძალითაა განპირობებული. გასენდი მთელ რიგ საკითხებში აკრიტიკებს დეკარტს, მათ შორის ღმერთის შესახებ მსჯელობებშიც, რომლებიც ამტკიცებენ და ამართლებენ ღმერთის არსებობას, თუმცა თვითონაც თითქმის სრულიად იდენტურად ხსნის ღმერთის არსებობის რეალურობას: ღმერთი არსებობს, რადგან ჩემს სულში არსებობს ყოვლადსრულყოფილი არსების იდეა და შეუძლებელია, რომ ეს იდეა გაჩენილიყო ჩემში გრძნობადი, მატერიალური მოცემულობიდან. გასენდის მიაჩნია, რომ ადამიანში არის ორი სახის სული: 1) გრძნობადი სული, რომელიც გააჩნიათ ცხოველებს და რომელიც სხეულის სიკვდილთან ერთად კვდება და 2) გონიერი სული, რომელიც ღვთაებრივი წარმოშობისაა, შექმნილ სამყაროში მხოლოდ ადამიანს ახასიათებს და უკვდავია.
  ინგლისელი ფილოსოფოსი ჯონ ლოკი მოღვაწეობდა მე-17 - მე-18 საუკუნეებში (1632 - 1704). მისთვის ღმერთის ჭეშმარიტი შემეცნება (არა სრულიად, არამედ გარკვეული დოზით) შესაძლებელია ადამიანისათვის. ლოკი შემეცნების სამ ხარისხს გამოყოფს: გრძნობადი, ინტუიციური და დემონსტრაციული. ღმერთის ჭეშმარიტად არსებობის იდეა ადამიანის სულში არ წარმოადგენს მხოლოდ რწმენას, ის დემონსტრაციული ხარისხით შემეცნების გზით მიღებული ცოდნაა. ლოკისთვის ღმერთი არის ყოვლადძლიერი, ყოვლადკეთილი, ყოვლისმცოდნე და ყველაფრით სრულყოფილი არამატერიალური არსება, რომელმაც შექმნა სამყარო. მისთვის ღმერთის არსებობა ისეთ ჭეშმარიტებას წარმოადგენს, როგორც მათემატიკური ჭეშმარიტებანი. ლოკის აზრით, მათემატიკური და მორალური ჭეშმარიტებანი არ საჭიროებენ ცდაში, შეგრძნებებში აღქმას. ლოკისთვის ღმერთის იდეის აქტუალურობა საზოგადოებრივ ცნობიერებაში ძალიან მნიშვნელოვანია ადამიანთა კეთილდღეობისათვის. ის, მიუხედავად თავისი ლიბერალური და ტოლერანტული მსოფლმხედველობისა, თანახმაა იმისა, რომ სახელმწიფოში არ იყოს ადგილი ათეისტებისათვის. ლოკისთვის აბსოლუტურად მიუღებელია ღმერთის უარყოფა. ჯონ ლოკს მიაჩნია, რომ ადამიანის გონების საზღვრები ძალიან მცირეა სამყაროსთან შედარებით, მაგრამ მას მაინც აქვს საფუძველი იმისთვის, რომ აქებდეს სამყაროს შემოქმედს, რადგან ღმერთმა ადამიანს მისცა იმდენი გონებრივი შესაძლებლობა, რამდენიც საკმარისია ცხოვრების კეთილად წარმართვისთვის და შემოქმედების შემეცნებისათვის. ლოკისთვის არსებობენ დებულებები, რომლებიც ადამიანურ გონებაზე მაღლა დგანან; ასევე არსებობენ დებულებები, რომლებიც ადამიანური გონებისთვის გასაგებნი არიან და დებულებები, რომლებიც ადამიანურ გონებას ეწინააღმდეგებიან. ღმერთის არსებობის ობიექტურ რეალობასთან შესაბამისობა ეთანხმება გონებას. მისი აზრით, ღმერთის არსებობის დამტკიცებაც შესაძლებელია. გონებას ეწინააღმდეგება მრავალი ღმერთის არსებობა, ამიტომ მოაზროვნემ უნდა გამორიცხოს პოლითეიზმის ჭეშმარიტობა. რაც შეეხებათ სასწაულებს, რომლებიც ბიბლიაშია მოთხრობილი, აღემატებიან ჩვენს გონებას, მაგრამ არ ეწინააღმდეგებიან მას. რადგან ასეა, მათი რწმენა შეიძლება. გონებამ უნდა გადაწყვიტოს რას ირწმუნებს და რას - არა. მან არ უნდა ირწმუნოს ის, რაც წინააღმდეგობაში მოდის მასთან. 
  სახელგანთქმული მეცნიერი და ფილოსოფოსი ისააკ ნიუტონი მოღვაწეობდა მე-17 - მე-18 საუკუნეებში (1647 - 1727). ის აღიარებულია კლასიკური მექანიკის მამამთავრად. ნიუტონის ყველაზე ცნობილი შრომებია ,,სინათლისა და ფერების ახალი თეორია", ,,ოპტიკა" და ,,ნატურალური ფილოსოფიის მათემატიკური პრინციპები". ამ უკანასკნელში იგი აღწერს მსოფლიო მიზიდულობას. ნიუტონის ღრმა საბუნებისმეტყველო გამოკვლევები დაკავშირებულნი არიან თეოლოგიურ შეხედულებებთან. ნიუტონი თვლის, რომ დრო და სივრცე ობიექტურ რეალობაში არსებობენ. სივრცე მატერიის სათავსოა. ის, რისი საზომიც არის დრო, არ არის მატერიის თვისება. მოძრაობას არ გააჩნია მატერიალური მიზეზი. პლანეტები და ყველაფერი, რაც მოძრაობაშია, ღვთაებრივი ბიძგის შედეგად მოძრაობენ.
  ნიდერლანდელი (წარმოშობით ებრაელი) ფილოსოფოსი ბარუხ სპინოზა მოღვაწეობდა მე-17 საუკუნეში (1632 - 1677). მისი კონცეფციის განხილვისას მოაზროვნენი ბევრ წინააღმდეგობას აწყდებიან, რის გამოც ძალიან ბევრი აზრთა სხვადასხვაობაა სპინოზას ფილოსოფიის შეფასებაში. ზოგი მის ფილოსოფიას მიიჩნევს პანთეისტურად, ზოგი - მატერიალისტურ-ათეისტურად, ზოგი - აკოსმისტურად, ზოგი - იდეალისტურ-თეისტურად და ა.შ. სპინოზა არის მონისტი, რადგან იგი აშკარად აღიარებს ყველაფრის ერთი პირველსაწყისიდან წარმოშობას. მისთვის სუბსტანცია არის ერთი. სპინოზამ სცადა განფენილობა და აზროვნება ერთი სუბსტანციის გამოვლინებებად, იმ საშუალებებად წარმოეჩინა, რომლებითაც სუბსტანცია ავლენს საკუთარ თავს. სუბსტანცია არის ,,ღმერთი ანუ ბუნება". ღმერთი უსასრულო, მარადიული, ყოვლადსრულყოფილი არსებაა. მისგან ზედროულად გამომდინარეობს ბუნება. ღმერთის გამოვლინების საშუალებანი ანუ ატრიბუტები უსასრულო რაოდენობისაა, თუმცა კი ისინი ჭეშმარიტად არსებულნი არ არიან. ჭეშმარიტად არსებობენ მხოლოდ სუბსტანცია და მისგან გამომავალი უსასრულო რაოდენობის მოდუსები. მოდუსი ერთგვარი ხატია სუბსტანციისა, რომელშიც ერთდება მატერიალური და სულიერი. სპინოზას აზრით, ერთი მოდუსი, თუ მას განვიხილავთ ჯერ აზროვნების ატრიბუტით, შემდეგ განფენილობის ატრიბუტით, წარმოადგენს ჩვენთვის იდეას (აზროვნება) და საგანს (განფენილობა). სპინოზას მიხედვით, ღმერთს გააჩნია უსასრულო რაოდენობის ატრიბუტი, რომელთაგან ადამიანისთვის ცხადია მხოლოდ ორი: აზროვნება და განფენილობა. მათგან არცერთია ღმერთის ნიშან-თვისება. ისინი მხოლოდ ფორმები, წესები არიან, რომლებიც საშუალებანი არიან იმისათვის, რომ ღმერთმა გამოავლინოს საკუთარი თავი საკუთარ მოდუსებში. სპინოზასთვის ღმერთი სამყაროს მიღმური მიზეზი კი არ არის, არამედ იმანენტური მიზეზია. სამყარო ღმერთშია განფენილი და ღმერთია სამყაროს გული. ღმერთისგან მარადიულად გამომდინარეობს მოდუსთა სამყარო. ყოველივეს, რაც არსებობს, ერთი ძირი აქვს - ღმერთი ანუ ბუნება. სპინოზამ უარყო ღმერთის, როგორც პიროვნების გაგება. ამის გამო იგი მძიმედ იქნა გაკრიტიკებული იუდეველთა და ქრისტიანთა მიერ. სინაგოგამ სპინოზა შეაჩვენა. სპინოზასთვის ღმერთს აზროვნებაც კი არ ახასიათებს. მისთვის ღმერთი არ აზროვნებს, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ყოვლადსრულყოფილია და ყოვლადძლიერი გონება აქვს. აზროვნება ისევე, როგორც განფენილობა, მხოლოდ ატრიბუტია, რომლის საშუალებითაც ღმერთი ვლინდება მოდუსებში. ადამიანიც ღმერთის მოდუსია. სპინოზა გამოყოფს მწარმოებელ ბუნებას და წარმოებულ ბუნებას. ბუნება, როგორც მწარმოებელი, არის ღმერთი; ხოლო უსასრულო რაოდენობის მოდუსები, რომლებიც ღმერთისგან მუდმივად გამომდინარეობენ, არიან წარმოებული ბუნებისანი. მწარმოებელი ბუნება დროის კატეგორიის მიღმაა, მას არ ახასიათებს მოძრაობა, ცვალებადობა; წარმოებული ბუნება კი დროშია, მას ცვალებადობა და მოძრაობა ახასიათებს. სპინოზასთვის ,,შედეგი მოცემულია მიზეზში მზა სახით". ეს ნიშნავს იმას, რომ არა მხოლოდ ღმერთი არსებობდა ყოველთვის, არამედ მისგან წარმოებული სამყაროც. სამყარო ღმერთში იყო ყოველთვის, როგორც მუდმივად წარმოებადი მოდუსთა კომპლექსი. სამყარო, როგორც გარდაუვლად აქტუალიზებადი პოტენცია ანუ ჯერ არ გამოვლინებული შედეგი, მუდმივად არის ღმერთში. მას ღმერთი, როგორც მწარმოებელი ბუნება, მუდმივად აქცევს წარმოებულ ბუნებად ანუ რეალურ შედეგად. სპინოზას ღმერთი წარმოადგენს თავისუფალი არსების ნიმუშს. მისი აზრით, თავისუფალია არსება, თუ იგი არსებობს და მოქმედებს არა გარეგანი, არამედ შინაგანი, საკუთარი მიზეზით. სპინოზასათვის ღმერთი არსებობს აუცილებლობით; ეს აუცილებლობა კი არის მისი ბუნების აუცილებლობა, ამიტომაც არის ღმერთი თავისუფალი. სპინოზას აზრით, ადამიანის მიერ საკუთარი თავისა და ბუნების შემეცნება იგივეა, რაც ბუნების მიერ საკუთარი თავის შემეცნება. ადამიანი წარმოადგენს სუბსტანციის მოდუსს. ეს მოდუსი გამორჩეულია იმით, რომ მისი საშუალებით სამყაროსეული თვითშემეცნება ხდება. ამ პროცესში ხორციელდება უმაღლესი სათნოება, რომელსაც სპინოზა უწოდებს ინტელექტუალურ სიყვარულს.
  გერმანელი ფილოსოფოსი, ლოგიკოსი და მათემატიკოსი (სხვა არაერთ სამეცნიერო დისციპლინაში მიუძღვის მნიშვნელოვანი წვლილი) გოტფრიდ ვილჰელმ ლაიბნიცი მოღვაწეობდა მე-17 - მე-18 საუკუნეებში (1646 - 1716). ამ დიდი მოაზროვნის ფილოსოფიური კონცეფცია ერთ-ერთი ყველაზე ორიგინალური და საინტერესოა ჩემთვის იმ ფილოსოფიურ სისტემათა შორის, რომლებსაც ასე თუ ისე გავცნობივარ. ლაიბნიცის ფილოსოფიური თხზულებებია: ,,მონადოლოგია", ,,თეოდიცეა", ,,მსჯელობა მეტაფიზიკის შესახებ", ,,გონებაზე დაფუძნებული ბუნებისა და წყალობის პრინციპები" და ა.შ. გარდა თხზულებებისა, ძალიან მნიშვნელოვანი დანატოვარია კაცობრიობისთვის ლაიბნიცის ათასობით წერილი, რომელსაც იგი სხვადასხვა პერიოდში უგზავნიდა თავისი ეპოქის გამორჩეულ მოაზროვნეებს. ლაიბნიცი აღიარებს უზენაესი ღმერთის არსებობას, რომელმაც შექმნა ყოველივე. ამის გამო, ლაიბნიციც შეიძლება მონისტად ჩაგვეთვალა, რადგან, მიუხედავად იმისა, რომ იგი მიიჩნევს, რომ არსებობს უამრავი სუბსტანცია, ეს სუბსტანციები მაინც უმაღლესი სუბსტანციის ქმნილებებს წარმოადგენენ. აღნიშნულ სუბსტანციებს ლაიბნიცი უწოდებს მონადებს. ,,მონადა" ნიშნავს ატომს, ისეთ ერთეულს, ნაწილაკს, რომელიც არ იყოფა. ლაიბნიცი ამტკიცებს, რომ დემოკრიტეს მიერ გაგებული ატომი შეუძლებელია იყოს გაუყოფადი, რადგან ის, მართალია ძალიან მცირეს, მაგრამ რაღაც ადგილს მაინც იკავებს სივრცეში; ხოლო ის, რაც სივრცეშია, გაყოფადია. ლაიბნიცის მონადა წარმოადგენს ისეთ ატომს, რომელიც სივრცისა და დროის კატეგორიათა მიღმაა. ის სულიერი წერტილია, რომელიც არ არის გაყოფადი. მონადებს მეტ-ნაკლები სინათლით და გარკვეულობით ახასიათებთ წარმოდგენები. მხოლოდ უმაღლესი სუბსტანციაა ისეთი მონადა, რომელსაც განვითარება არ სჭირდება, რადგან ის უმაღლეს ცნობიერ მდგომარეობაშია, მასში მხოლოდ ნათელი და გარკვეული წარმოდგენებია. ასეთი მონადა თვითმყოფი თვითცნობიერებაა და წარმოადგენს აბსოლუტურად წმინდა გონს. ლაიბნიცი მონადების სამ მთავარ ჯგუფს გამოჰყოფს: 1) მხოლოდ ნათელი და გარკვეული წარმოდგენების მქონე მონადები, რომლებიც წმინდა გონს ქმნიან; 2) იმ ხარისხის სინათლის და გარკვეული წარმოდგენების მქონე მონადები, რომლებიც ვერ აღწევენ თვითცნობიერების, გონების დონეს და მხოლოდ ემპირიული ცნობიერების, მეხსიერების დონეზე არიან, რომლებიც წარმოადგენენ ცხოველურ სულს და 3) ბნელი, შიშველი მონადები, რომლებსაც ცნობიერება და მეხსიერება არ ახასიათებთ. ლაიბნიცის აზრით, სამივე ჩამოთვლილი ჯგუფის მონადებისგანაა შედგენილი ადამიანი. მასში უმაღლეს მონადას აქვს მისწრაფება, რომ გააცნობიეროს თავისზე დაბალი ხარისხის მონადები. თვალით ხილულ სამყაროში მხოლოდ ადამიანს ახასიათებს გონი. ლაიბნიცს მიაჩნია, რომ ადამიანი მისი ცხოვრების სამ მეოთხედ ნაწილს ატარებს ცხოველური სულისათვის დამახასიათებელ აქტივობებში. ლაიბნიცის აზრით, მატერიალურ სამყაროს არ ახასიათებს ჭეშმარიტი არსებობა. ის მეტაფიზიკურად არ არსებობს. სინამდვილეში ყველაფერი სულიერი წერტილებისგან შედგება. ბნელი, შიშველი მონადების ერთობლიობას ადამიანი აღიქვამს მატერიად. ობიექტურ რეალობაში არც დრო და სივრცე არსებობენ. ისინი მხოლოდ ადამიანური ცნობიერების ფიქციებს წარმოადგენენ, რომელთა საშუალებითაც ადამიანი ეწევა მეცნიერულ საქმიანობას. თითოეული მონადა თავის თავში ატარებს მთელ სამყაროს და მთელ მის ისტორიას. მხოლოდ ღმერთშია სამყარო, მთელი მისი ისტორიით, გაცნობიერებული სახით. დანარჩენ მონადებს გააჩნიათ მისწრაფება იმისა, რომ მთელი ეს აღნიშნული სისავსე ყოფიერებისა გააცნობიერონ. ღმერთმა მონადების შექმნისას დაადგინა მათ შორის იდეალური კავშირი, რომელსაც ლაიბნიცი პრესტაბილურ, წინასწარ მოწყობილ ჰარმონიას უწოდებს. თითოეული მონადა შექმნილია უზენაესი შემოქმედის მიერ ისე, რომ მათში იყოს მისწრაფება იმისა, რომ ასახავდნენ ერთსა და იმავე სამყაროს. თითოეულ სულიერ ატომში ერთი და იმავე სამყაროს სურათია, თუმცა ზოგში ის სრულიად გაცნობიერებულია (გონი), ზოგში მეტ-ნაკლებად (ცხოველური სული), ზოგში კი ბურუსითაა მოცული (შიშველი მონადა). შიშველი, ბნელი მონადა რომ გაცნობიერდეს, მისი წარმოდგენები ნათელი და გარკვეული რომ გახდნენ, ზუსტად იგივე სამყაროს სურათი იქნება მასში, რომელიც არის გონში. ეს სწავლება მეტყველებს ჰერაკლიტესეული პრინციპის მართებულობაზე, რომ რეალობა ერთია. ჰერაკლიტე ამბობდა, რომ ლოგოსის მოსმენით ყველა აღიარებს ერთ ჭეშმარიტებას, ყველა ერთ რეალობაზე გავა. ჩემი აზრით, ამ მხრივ, აშკარა კავშირია ჰერაკლიტესა და ლაიბნიცს შორის. ლაიბნიცისთვის არსებობს მხოლოდ ერთი ჭეშმარიტი, ობიექტური რეალობა, რომელიც უმაღლესი სულიერი სუბსტანციის და მის მიერ შექმნილი თითოეული მონადის კავშირს, როგორც მთელ ყოფიერებას, გულისხმობს. ჭეშმარიტება არის მთელი ობიექტური სინამდვილის აბსოლუტური სიზუსტით ასახული ხატი, რომელიც მთელი თავისი სისავსით, სინათლით და გარკვეულობით, მხოლოდ წმინდა გონში - უმაღლეს სუბსტანციაში ანუ ღმერთშია.
  ირლანდიელი ფილოსოფოსი და ეკლესიის მსახური ჯორჯ ბერკლი მოღვაწეობდა მე-18 საუკუნეში (1685 - 1753). მისი ფილოსოფიური კონცეფცია, ონტოლოგიური თვალსაზრისით, სპირიტუალისტურია, ხოლო გნოსეოლოგიური თვალსაზრისით - ემპირისტული. ბერკლის აზრით, მატერია, როგორც სუბსტანცია, არ არსებობს. მისთვის მატერიალური საგნები მხოლოდ შეგრძნებათა კრებულს წარმოადგენს. ღმერთია საგნების, როგორც ჩვენი შეგრძნებების, გამომწვევი მიზეზი. ობიექტურ სინამდვილეში არსებობენ მხოლოდ სულები. არსებობს უზენაესი სული - ღმერთი და არსებობენ ადამიანთა სულები. ბერკლი ღმერთის არსებობის დასაბუთებისას დიდწილად ემყარება სქოლასტიკოს ფილოსოფოსთა არგუმენტებს. ბერკლისთვის ღმერთი ყოვლდასრულყოფილი არსებაა. მისი ეს აღნიშნული სპირიტუალისტური მოძღვრება უფრო ადრეული წლების ფილოსოფიური მოღვაწეობის შედეგია. უფრო გვიან წლებში, თავის უკანასკნელ ნაშრომში თითქოს აცნობიერებს თავის გადაჭარბებულ სპირიტუალიზმს. როგორც ცნობილია, ხანდაზმულ ასაკში ბერკლი შეეცადა ნეოპლატონისტური ერთისა და იდეის შესახებ მოძღვრება დაეკავშირებინა ქრისტიანულ რელიგიასთან. სპირიტუალისტი ბერკლისათვის ბუნების კანონები ადამიანთა სულების შეგრძნებათა თანმიმდევრობა, წესრიგია და მათი დამდგენი არის ღმერთი. შეგრძნებათა საშუალებით, ადამიანთა სულებს აქვთ შესაძლებლობა ინტელექტუალურად სწვდენენ უზენაეს სულს, ჭეშმარიტ სუბსტანციას, რომელსაც ეწოდება ღმერთი. მატერია ჭეშმარიტ რეალობაში არ არსებობს, ფიქრობს ბერკლი და ამატებს, რომ მატერია კიდეც რომ არსებობდეს, ის ინერტულია, მას არ შეუძლია მოქმედება. ასეთი დასკვნა იმიტომ გამოაქვს, რომ შეგრძნებები, წარმოდგენები და ყოველივე ის, რაც გამოწვეულია სულში ამავე სულის, სხვა სულთა თუ უზენაესი სულის მიერ, მიაჩნია, რომ წარმოადგენს ინერტულ, პასიურ საგნებს, რომლებსაც, თავიანთ მხრივ, არაფრის გამოწვევა არ ძალუძთ. მოქმედი არსება მხოლოდ სულია. მხოლოდ სულს შეუძლია მოძრაობაში მოიყვანოს საგანი. ბერკლისათვის ღმერთია ყოვლადძლიერი სული. ღმერთი, როგორც ერთ-ერთი მთავარი ცნება ბერკლის კონცეფციაში, არის ძალიან მნიშვნელოვანი განმაპირობებელი ფაქტორი იმისა, რომ ამ ფილოსოფოსის გნოსეოლოგია არის ემპირისტული. ჯორჯ ბერკლს მიაჩნია, რომ ადამიანის სულში შემოსული შეგრძნება ბევრად უფრო სანდოა რეალობის შემეცნების საქმეში, ვიდრე წარმოდგენა, რადგან შეგრძნებას, როგორც ნამდვილ საგანს, ობიექტური რეალობიდან შემმეცნებელ სუბიექტში შემოსულ ჭეშმარიტად ,,ხელშესახებ" ობიექტს, იწვევს ღმერთი, რომელშიც აბსოლუტური რეალობაა, ხოლო წარმოდგენის გამომწვევი თვითონ შემმეცნებელი სუბიექტის სულია, შესაბამისად, იგი ისევე, როგორც მისი გამომწვევი ფაქტორი, მოკლებულია რეალობას. ბერკლის მიხედვით, ღმერთი ადამიანს უკავშირდება არა იმდენად გონების გზით, რამდენადაც შეგრძნებების გზით, ეს უკანასკნელნი კი ცდაში ეძლევათ ადამიანებს. ბერკლის ფილოსოფიურ კონცეფციაში ღმერთი, როგორც ობიექტური რეალობის სრულად აღმქმელი, არის აბსოლუტური ძლიერების მქონე გონება, ხოლო როგორც იდეებზე მოქმედი სული, ის არის აბსოლუტური ნებისყოფა. არასრულყოფილ სულებსაც ახასიათებთ გონება და ნებისყოფა, შესაბამისად, არასრულყოფილი სახით. ბერკლი უარყოფს მატერიალურ საგნებსა და იდეებს შორის მიზეზ-შედეგობრივ კავშირებს. მას მოჰყავს მზისა და სითბოს მაგალითი, რომლებზეც ამბობს, რომ პირველი არ არის მეორის მიზეზი და მეორე არ არის პირველის შედეგი. ბერკლისათვის მიზეზ-შედეგობრიობას მხოლოდ ღმერთი იწვევს ადამიანის სულში. იგი უაზრობად აცხადებს აღნიშნული კავშირის ძიებას იდეებსა და შეგრძნებებს შორის, რადგან მათ ინერტულად, პასიურად თვლის და მხოლოდ სულს აღიარებს აქტიურ არსებად.
  შოტლანდიელი ფილოსოფოსი დეივიდ იუმი, რომელიც მოღვაწეობდა მე-18 საუკუნეში (1711 - 1776), გამორჩეულია მკვეთრად აგნოსტიკური ხედვებით მთელ რიგ საკითხებში. მიუხედავად იმისა, რომ იგი მიჩნეულია ემპირისტული გნოსეოლოგიის წარმომადგენლად, მისი სკეპტიკური დამოკიდებულება ადამიანის გონების შემეცნებითი უნარების მიმართ იმდენად დიდია, რომ ცდაზე, ექსპერიმენტებზე დამყარებული შემეცნების შედეგად მიღებულ ცოდნასაც კი ეჭვის ქვეშ აყენებს. იუმმა თავისი ფილოსოფიური კონცეფციიდან მოხსნა ყოველგვარი სუბსტანციის ცნება, როგორც ადამიანური შემეცნების უნარებისგან პრინციპულად მიუწვდომელი. იგი მეტაფიზიკას ისევე, როგორც თეოლოგიას, არ მიიჩნევს ჭეშმარიტ მეცნიერებად. იუმის აზრით, ცეცხლში დაწვის ღირსნი არიან ისეთი წიგნები, რომლებშიც მხოლოდ მეტაფიზიკური და თეოლოგიური მსჯელობანია. იუმი ამბობს, რომ მას შემდეგ, რაც მან ეჭვის ქვეშ დააყენა მატერიალური და სულიერი სუბსტანციები, საერთოდ ობიექტური სინამდვილე, ზედმეტიც კია საუბარი იმის შესახებ, რამდენად რეალურია ადამიანისათვის ღმერთის არსებობის მეცნიერული დასაბუთება. დეივიდ იუმი რელიგიის საკითხებს უძღვნის თავის შემდეგ ფილოსოფიურ ნაშრომებს: ,,რელიგიის ბუნებრივი ისტორია" და ,,დიალოგები ბუნებრივი რელიგიის შესახებ". ის მწვავედ აკრიტიკებს რელიგიებს და მათ მიერ ნაქადაგებ მოძღვრებებს ღმერთისა თუ ღმერთების შესახებ. მას განსაკუთრებით უარყოფითი დამოკიდებულება აქვს მონოთეისტური რელიგიების მიმართ. იუმი ამბობს, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც კი პოლითეიზმი ყოფილა გავრცელებული, მეტი თავისუფლება იყო, ვიდრე - მონოთეისტურ სახელმწიფოებში. ის აკრიტიკებს ქრისტიანული რელიგიის და სქოლასტიკოს ფილოსოფოსთა მიერ წარმოჩენილ ღმერთის ცნებას და ამბობს, რომ ღმერთი ყოვლადკეთილი რომ იყოს, არ დაუშვებდა სამყაროში ამდენ ბოროტებას; ყოვლისშემძლე რომ იყოს, ამდენი უბედურება არ მოხდებოდა და ა.შ. მას მიაჩნია, რომ შუა საუკუნეების ქრისტიანული ფილოსოფიისთვის დამახასიათებელი არგუმენტები ღმერთის არსებობის დასაბუთებისთვის, ისეთივე უაზრობათა შემცველია, როგორც ქრისტიანული რელიგია. იუმი კოსმოლოგიური, ე.წ. პირველი მიზეზის არგუმენტის გასაბათილებლად (რომელიც ამბობს, რომ თუ არსებობს რაიმე, მას აუცილებლად უნდა ჰქონდეს მიზეზი, ამ მიზეზს - თავისი მიზეზი; ასე კი უსასრულობამდე ვერ გაგრძელდება და უნდა არსებობდეს ყველაფრის პირველი მიზეზი, რომელიც არის ღმერთი) ამბობს შემდეგს: ვერანაირი ლოგიკური არგუმენტი ვერ დაამტკიცებს რაიმეს ჭეშმარიტ არსებობას; ლოგიკურ დასაბუთებას შეუძლია გვაჩვენოს, რომ რაიმე აზრი არ შეიცავს თავის თავში წინააღმდეგობას და მისი საპირისპირო დებულების მოყვანა მიგვიყვანს წინააღმდეგობამდე, მაგრამ ის, რომ რაღაც არ არის თავის თავში წინააღმდეგობის შემცველი, არ ნიშნავს იმას, რომ ობიექტურ რეალობაშიც არსებობს ეს აზრის ობიექტი. იუმი ამბობს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ მატერიის არსებობაც არ მტკიცდება, მისი საკუთარ თავში თვითწესრიგის ქონა უფრო სარწმუნოა მისთვის, ვიდრე ის, რომ ღმერთმა ჩადო მასში წესრიგი, რადგან პირველი უფრო თანხმობაშია შემეცნების ემპირიულ მეთოდთან, ცდასთან. მიმაჩნია, რომ დეივიდ იუმი, ათეიზმისკენ მიდრეკილი აგნოსტიკოსია. ის აცნობიერებს, რომ როგორც ვერ დაამტკიცებს ღმერთის არსებობას, აგრეთვე ვერ დაამტკიცებს მის არ არსებობას; ასეთი გნოსეოლოგიური პოზიციის მქონე მოაზროვნეთა რწმენა, ხშირ შემთხვევაში, ან არსებობის სასარგებლოდ იხრება, ან - არ არსებობის; ვფიქრობ, რომ ამ უკანასკნელისკენ იხრება დეივიდ იუმის ფილოსოფიური რწმენა.
  სახელგანთქმული ფრანგი ფილოსოფოსი, განმანათლებელი ფრანსუა მარი არუე იგივე ვოლტერი მოღვაწეობდა მე-18 საუკუნეში (1694 - 1778). იგი ეწეოდა მხატვრულ ლიტერატურულ შემოქმედებით საქმიანობას. იყო მრავალ სფეროში კომპეტენტური პიროვნება. ვოლტერის ფილოსოფიური კონცეფცია, ღმერთთან მიმართებით, არის დეისტური. ვოლტერს მიაჩნია, რომ სამყაროს კანონზომიერი წყობილება, ის, რომ დედამიწა კანონზომიერად, მოწესრიგებულად მოძრაობს მზის გარშემო და სხვა მრავალი წესების ჩარჩოებში ჩასმული ბუნების მოვლენა, მეტყველებს იმაზე, რომ არსებობს მათემატიკურ - ლოგიკური გონება, რომელმაც შექმნა სამყარო. ვოლტერი ადრეულ წლებში ოპტიმისტურ პოზიციაზე იდგა და მიაჩნდა, რომ სამყარო სიკეთის ზეობა და ღვთაებრივი ჰარმონიაა. ამ პოზიციას ის განუდგა 50-იანი წლებიდან. არის მოსაზრება, რომ ვოლტერის მსოფლმხედველობის ამ მიმართულებით ცვლილებაზე გავლენა მოახდინა ლისაბონის დანგრევამ მიწისძვრისგან. ვოლტერს მიუძღვნია პოემა აღნიშნული ტრაგიკული ფაქტისადმი, სადაც ის ამბობს, რომ როგორ შეიძლება ადამიანმა უყუროს ამ უბედურებას და მაინც იფიქროს, რომ ყველაფერი სიკეთით და სიკეთისათვის ხდება ამ სამყაროში. ვოლტერს მიაჩნია, რომ ღმერთმა შექმნა სამყარო, მოაქცია იგი გარკვეულ კანონზომიერებებში და აღარ ერევა მასში მიმდინარე მოვლენებსა და პროცესებში. ის ფიქრობს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ სამყაროს წესრიგი მეტყველებს ღმერთის არსებობაზე, ამას გარდა, ადამიანს არ ძალუძს შეიმეცნოს ღმერთი. როგორც არ გამოდგება საფუძვლად ადამიანისათვის ხუროთმოძღვრის მიერ შექმნილი ნაგებობა იმისათვის, რომ მან ხუროთმოძღვრის პიროვნება შეიმეცნოს, აგრეთვე არ გამოდგება სამყარო ღმერთის შესამეცნებელ საფუძვლად.
  ზემოთაღნიშნულ და განხილულ ფილოსოფიურ კონცეფციებში ღმერთის შესახებ განსხვავებული ხედვები, წარმოდგენები და სწავლებებია. ობიექტური რეალობა არის ერთი. ღმერთს, როგორც ობიექტური რეალობის მთელი სისავსით აღბეჭდილი ხატის საკუთარ თავში სრულად დამტევს, საუკუნეების განმავლობაში მიემართება მრავალი ადამიანის ფილოსოფიური მზერა, რომელიც აღვსილია ჭეშმარიტების შემეცნების წყურვილით, რომელი წყურვილიც ბოლომდე არავის მოუკლავს ამ სამყაროში.

გამოყენებული ლიტერატურა: ახალი აღთქმა და ფსალმუნები (სტოკჰოლმი 1991)
კოტე ბაქრაძის ,,რჩეული ფილოსოფიური თხზულებანი" (ტომი მე-6)
რენე დეკარტის ,,მეტაფიზიკური განაზრებანი"