დანგრეული ბუდეები

რუს-იაპონიის ომის შემდეგ ერთი ჩემი კარგი ნაცნობი მოგზაურობდა.

რამდენჯერმე ვთხოვე დაემუშავებინა თავისი დღიური.

მპირდებოდა.

ახლანდელი ომის დაწყებისთანავე ჩემი ნაცნობი ჯარში გაიწვიეს.

გამოთხოვებისას თავისი ძველი დღიური გადმომცა და მითხრა: მე ცოცხალი ვერ დავბრუნდები - იქნებ შენ მაინც ისარგებლო ჩემის შენიშვნებით... მართალია, ძლიერ არეულათაა დაწერილი, ზოგიერთ რამეს მაინც გაიგებო.

წინასწარმეტყველება აუხდა - პირველ შეტაკებაში ჩემი ნაცნობი მოჰკლეს.

გულწრფელი ადამიანის და კეთილი ნაცნობის სურვილს ვასრულებ.

თუ მკითხველს რამე მოეწონება, შენდობა გაუგზავნოს განსვენებულს, უსახელო ავტორს; ნაკლულოვანებანი - ჩემი დანაშაულია.

ამ დღიურის სათაურათ უკეთესი ვერ მოვნახე: დანგრეული ბუდეები.

წინასიტყვაობასავით

ჩვენს დაობებულს, ბევრის ჭირისა და ლხინის მნახველს სახლს, თვით აშენების დროსვე, მგონი, შემოაფარეს თავი მერცხლებმა.

გამოჩეკდენ მერცხლები ბარტყებს და გაუდგებოდენ შორსა გზას... მაგრამ შემდეგს წელს, თუ ძველი თაობა არა, ახალი მაინც უკანვე მოვიდოდა, და ვინ იცის, იქნება ისეთისავე სიხარულით შეხედავდენ პატარა ძუძუმწოვარა ბავშს, რომელიც ოჯახს შემატებოდა, როგორც ჩვენ სიამოვნებით ვხვდებოდით ამ უწყინარ, მალხაზ ფრინველს.

სახლს ხშირათ ბევრი რამ დაჰკლებია, ხან კი შევსებულა, გამშვენებულა.

ჩიტუნებსაც ბევრჯერ სრულიად დანგრეული დახვდომიათ ბუდე, მაგრამ მალე შეუკეთებიათ, ან ახალი ისეთივე აუშენებიათ.

წელს ოჯახში შევიყარეთ ყველა წევრი. ძველი მეთაური აღარავინ იყო და ახალმა თაობამ არია მონასტერი. ვინ ალთას მიდიოდა, ვინ ბალთას: ჩემი უფროსი ძმა გვირჩევდა ვენახები სრულიათ აგვეჭრა, რომ ხარჯებს გადავრჩენოდით; დას, რომელსაც მთელი ოცი წელიწადი არ გახსენებია სწავლა, განათლების მისაღებათ პარიზში წასვლა სურდა; რძალი გვირჩევდა მარანი სახლის ქვეშ მოგვეწყო, რომ ერთს ადგილას გვქონოდა ყველაფერი თავმოყრილი. მეორე ძმა - გავიყოთო, იძახოდა, და დედა კი გვირჩევდა: „საზღვრების შესარგვალებლათ“ ბანკში დარჩენილი ვიღაცის მამული დაგვეხსნა. ერთი და გვიმტკიცებდა, ადგილები მშრომელ გლეხობას გადაეცითო.

პატარა ჩემი დისწულის სიტყვები ახლაც ყურში ჩამწივის: „პროლეტარიატის ძირითადი მოთხოვნილებანი არ იქნებიან დაკმაყოფილებული თვით ინგლისის პარლამენტში... ჩვენთვის საჭიროა სოციალისტური რესპუბლიკა“…

ჩვენს სახლს არც იმდენი სიცილ-ხარხარი მოსწრებია და არც იმდენი ჩუმი კვნესა და ხმამაღლა კამათი.

ერთხელ, როცა აივანზე ავდიოდი და პაპიროსის კვამლს შევცქეროდი, თავზე დამეცა ჭერიდან ჩამოვარდნილი ბუნდღლიანი გამხმარი ტალახი, ჭერისაკენ ახედვაც არ იყო საჭირო, რომ მივმხდარიყავი, თუ საიდან გაჩნდა; იგი იყო მერცხლების ბუდის ნანგრევი.

ავიღე გრძელი ჯოხი და მერცხლების ბუდეებს ერთიანათ ნგრევა დაუწყე.

ერთი კი მითხრა დედამ, - რათ ანგრევ, შვილო, მერცხლებს კიდევ გამოადგებაო, - მაგრამ ჩემი არ დავიშალე - მერცხლები გაფრენილი არიან, არ დასჭირდებათ-მეთქი, - უპასუხე - და განვაგრძე ჩემი შრომა - მოძველებული ბუდეები სრულიად ჩამოვაგდე და აივნის ჭერ-კედელი გავანთავისუფლე.

სანამ კარგი ტაროსი იდგა, არავის მოუკითხავს ბუდეებისთვის, მაგრამ სიცხეების შემდეგ, უეცრათ მოვიდა ჟგეთი წვიმა.

საიდანაც არ იყო, ჩვენს აივანს მოაცვინდა სამი პატარა მერცხალი.

- დედა, ახლა საიდან გაჩნდენ მერცხლები?

- ნაგვიანები იქნება, შვილო, - მიპასუხა დედამ. - აკი გეუბნებოდი, ბუდეებს ნუ ანგრევ-მეთქი.

პატარა მერცხლები ეპოტინებოდენ ნაბუდრალს, ვერ იკიდებდენ ფეხს, აჯდებოდენ აივანზე გაბმულ ბაწარს თრთოდენ სიცივისაგან, ვარდებოდენ იატაკზე, ერთმანეთს ეხუტებოდენ და არ იცოდენ, რა ექნათ.

გავაღე ოთახის ფანჯრები, რომ იქ მოეთბოთ თავი, მაგრამ ამაოთ... ისინი როგორღაც ჟღურტულებდენ, რაც მე კვნესათ მეჩვენებოდა და ყოველ მათ ჟრიამულში მე ვკითხულობდი სამდურავს:

- გაისათ ჩვენ მაგიერ აქ დაგხვდებათ ბეღურა და უფეხუაო.

ჩემთვის ცუდათ დამთავრდა ეს შემოდგომა.

**

სხვებს შეიძლება არც კი ენახოთ, ან ძველს მოგონებას გადაეფარა უფრო საგულისხმიერო, მე კი ვერ ვივიწყებ თვალუწვდენელი ჩალის ზვინის დადგმას...

აი მოიტანეს და მოიტანეს ურმებით შეკონილი ჩალა.... მთელი ეზო დაფარა ჩალამ. მოიტანეს თვალუწვდენელი მსხვილი მაღალი სარი, სამმა ძლივს ჩაასო... დაჰყარეს ქვევით ფიჩხი და მერმე მწყობრათ ზედ შემოაწყეს კონები... ერთ წყებაზე მეორე წყება... ზვინი იზრდება. თადეოზა ირგვლივ უტრიალებს ძელს... ჯერ ხელით აძლევენ კონებს... ის რიგზე ირგვლივ აწყობს... მერე, ფიწალით აწვდიან. ნელ-ნელა უახლოვდება თადეოზა წვერს და თან ზვინის სისხოც წვრილდება... აი ავიდა მთლათ წვეროში... იქ სახურავისებური გაუკეთა ძნას და ჯამბაზურათ ჩამოყვა გაგდებულ თოკს...

ეზო მოკრიალებულია... ჩალის ფოთოლი აბრეშუმის არშიათ აგერ-ეგერ აგდია... მაგიერათ სდგას ერთი დიდი-დიდი ქარვის ბოხოხი.

ერთი ძარიანი ურემი მეორეს მოჰყვებოდა... ყველას უმასპინძლდებოდით არაყით, ღვინით... სცლიდენ მარდათ ძარს და მკლავის სიგრძე ტაროებით სავსე გოდორს რომ დასცლიდენ, ზედ დააძახებდენ: - „ხვავე“! დაიფარებოდა მარნის უკანა კარი, დაიფარებოდა საწნეხლები, ავიდოდა სიმინდი ჭერამდის, წინა კარის გაღებასაც აჭირვებდა მოზღვავებული სიმინდი.

და რა მშვენიერი იყო სიმინდის სარჩევათ მოწვეული ნადი.

მთელი კვირა ვემზადებოდით... დანიშნულ დღეს სამზარეულოში ფუსფუსებდენ, თითქოს ქორწილს ელიანო... დაღამებისას შეგროვდებოდენ... გოგო, ბიჭი, მოხუცი, ბავში... პირველათ ძლივს მიუჯდებოდენ სარჩევათ მოზავებულ ტაროებს. იყო ზღაპარი, სიმღერა, ლექსი, შეკამათება... ილეოდა გასარჩევი და იზრდებოდა გარჩეული ქარვასავით ყვითელი სიმინდის კალო... საწყალ თედორეს რა მაგარი შუბლი ჰქონდა... უდიდეს ტაროს თავზე გადიტეხდა... ისე... მხიარულების გამოსაწვევათ... ჩვენ, ბავშვებსაც გვქონდა საქმე - ზევიდან ქვევით უნდა ჩამოგვეყარა სიმინდი... უნდა გაგვეტანა ფუჩეჩი კარში... დღესასწაული იყო საქონლისთვის... ძროხა, ცხვარი, ხარი, ღორი ხარბათ ეტანებოდა სურნელოვან ნაქურჩალს და მათ შორის ჩატოვებულს ჭყინტს, ფუჩეჩში შემთხვევით ჩარჩენილს სიმინდს...

შუაღამე გადავიდოდა; ვახშამზე დავჯდებოდით და იწყებოდა ქეიფი, სმა, პაექრობა.... ცეკვა და სიმღერა... ამაყი ბიჭი საჭიდაოთ იწვევდა მეორეს და რბილ ფუჩეჩში გალაღებული დიდხანს კოტრიალობდენ მოალერსე კატებივით...

ან და რთველი... ვენახის მოკრეფა... საწნეხლის გაზელა, საშინელი სიმძიმის ქვეშ ხარხინის კვნესა და პერანგიდან მერატაფაში შხუილით მჩქეფი ტკბილი; ჭურჭელს ვერ ვშოულობდით; დუღილის დროს ჭურიდან ამოსული ქაფით დამთვრალი ცხენის ჭიხვინი, მოხუცი საქონლის უმიზეზო სირბილი, ღორების ჩხუბი, ქათმის კაკანი...

აღარაფერი ამგვარი...

საუკეთესო ვენახი გადამხმარიყო და ყურძენმა ვერ დაფარა საწნეხლის ძირიც…

ნადი არ გვიწვევია... ჩვენ და ორმა მოსამსახურემ ხუმრობით გამართულ „სიმინდის რჩევაზე“ ოციოდე გოდორი ძლივს ავავსეთ.

დარცხვენილათ გამოიყურებოდა შემხმარ ბიის შტოთა შორის ასამდის კონა ჩალა.

რისთვის-ღა მომეცადა?

წინათ,

ოქროს წვიმათ წამოვიდოდა ფოთოლი. ურმები შეწყვეტდენ ჭრიალს, მზეს ეკარგებოდა ძალა. სხივებით უხვათ მოქარგული ნაჭერ-ნაჭერი ღრუბელი მოუხშირებდა ცის კამარაში სრიალს.

ღამეები საოცნებოთ რთავდა ჩვენს დიდ ეზოს. ხეთა ჩრდილს გააწვენდა მთვარე, თვით ხეებს უკარგავდა ფერს და თეთრის, მკრთალის სინათლით გააბრწყინებდა მთელს არეს.

აიყრებოდა მთელი ჩვენი ოჯახი. ჩვენ წამოგვყვებოდენ რთველგადახდილი მეზობლებიც.

ერთი თხუთმეტი ცხენოსანი მოვიყრიდით თავს. ჩვენ, ბავშები, ხშირათ ჩამოვრჩებოდით უკან, რომ მერე ჭენებით დავწეოდით უფროსებს. ჩვენი ჟრიამული ჯერ ყმაწვილებს აიყოლებდა და მერმე ხანს გადასულნიც ვერ მოითმენდენ, მხოლოთ დედა გვიძახოდა:

- წყნარა, ბავშებო, წყნარა... ცუდი გზაა, ცხენი არ წამოგექცეთ!..

მაგრამ ვინ დაუჯერებდა, როცა თვით მამა გავარდნილი თოხარიკით მიაქროლებდა თავის საყვარელ ბაჩას.

სულ ორი საათის სასიარულო გვქონდა, მაგრამ ერთს მაინც შევისვენებდით იქ, სადაც ორი ცაცხვი დაჰყურებს პატარა წყაროს.

საიდანღაც გაჩნდებოდა აზარფეშა, ბავშვებისათვის ხაჭაპური, დიდებისთვის - ხილი. ფეხს გავიმართავდით, ზურგს მოვასვენებდით, ისევ ცხენს მოვახტებოდით და როცა დღე ღამეს შეეყრებოდა ჩავდიოდით ბიძიას სოფელში.

შვიდი ოჯახის ეზო ერთმანეთზეა მიკრული... მათ შორის მხოლოთ რგვალი მინდორია დატოვებული. აქ რომ გამოვიდოდით, უკვე გავიგონებდით ეზოებიდან სიცილს, სიმღერას, ნარდისა და კამათლის ხმას... განათებული ეზოები... გაქანებული ეტლი გადაგვეღობებოდა გზაზე...

ცხოვრობდენ, დროს ატარებდენ... აი ბიძიას დიდი, დახურული ჭიშკარიც გაიღო... შეიქნა ძაღლების ყეფა...

ხმაზე ვიცნობ ყველას: წვრილათ დაიწყო ლაბაშამ, მხარი დაუჭირა ტურიამ, შემოსძახა ყურშამ, ბანი უთხრა მავთულზე გაბმულმა ხბოის ოდენა ნაგაზმა - მურიამ და აყეფდა სხვადასხვა ხმაზე მთელი ეზო... ჯერ კიდევ შორს არის სახლი... აივნის ჭერზე დაკიდებული ნათურის შუქი აჩენს მხოლოთ ორ ადამიანს, რომელნიც მოაჯირს მოსდგომიან და უნდათ გაიგონ, ვინა ვართ... კიბესთან დადგმული ნათურის სინათლეზე გადმოირბინა ბიჭმა, რომელიც იძახის: „აქეთ, ძაღლო, აქეთ“... ძაღლებმა უკვე გვიცნეს და ჩვენს ცხენებს ელაქუცებიან... რომელიც არ გვიცნობს, დაიყეფს და გაჩუმდება... ეტყობა, რცხვენიან სხვების ზრდილობიანი ქცევისა...

კიბესთან მივედით... შემოგვეგებენ მოხუცი ივანე მოურავი, სოფრომა მეჯინიბე, ანტონა, ასლანა... ცხენები ჩამოგვართვეს... კიბეზე გვხვდება მხოლოთ ბიცოლა... ბიძია ქალაქშია, ელენე სტუმრათ არის მეზობლისას... აი მანაც მოირბინა... გაუგია ჩვენი მოსვლა, თან სამიოდე ქალიშვილი და ერთი-ორი ვაჟი ახლავს. სიჩქარისაგან სულს ვერ ითქვამენ... ხვევნა-კოცნა... ორიოდე კითხვა-პასუხი და ვსხდებით ჩაიზე. ჩაის ვახშამი მოჰყვება თავის უეჭველის ტოლუმბაშით, სმურებით, მრავალ-ჟამიერით და შაშვი-კაკაბით... მამლები შუაღამისას ჰყივიან... ჩვენ სუფრის მიტოვების ნებას არ გვაძლევენ, მაგრამ დედა, დაბეჯითებით ამბობს:

- ნამგზავრი ვართ, დავიღალეთ... ახლა კმარა.

დიასახლისი სიტყვას გვართმევს, ხვალ უფრო მხიარულათ გავატაროთ დრო.

თამადა განმეორებით სვამს მასპინძლის სადღეგრძელოს, რომელიც სახლში არ ბრძანდება, უსურვებს დიასახლისს, რომ მისი შალიკო გენერლათ დაბრუნებულიყოს, ყოვლათ წმინდა ღვთისმშობელს მოიწვევს ოჯახის შემწეთ და, როგორც არის, ვდგებით სუფრიდან.

იწყება ნადიმები, დარბაზობა მეზობლებში... ვხვდებით მათ სტუმრებს, რომელთაც ბიძიასას პატიჟობენ და ასე ერთმანეთში არეული თითქოს ერთ დიდ სასტუმროში მყოფნი, არ ვიცით სად დავსხდებით სადილათ და სად ავდგებით ვახშმიდან.

მოსასვენებელი გვაქვს მხოლოდ თავ-თავისი და ისიც კი იცვლება ხანდახან.

ახლა კი სხვა იყო.

ჩვენი ეკლესიის დიაკვნისაგან სამ აბაზათ დღეში დაშავებული ჯორი დავიქირავე, შევადგი ბალიშ-გამოხეული უნაგირი, ავიკარ ფეხზე დეზი, შევჯექ და გზის კითხვა-კითხვით გავწიე.

ორი ცაცხვი, წყაროს რომ გადაჰყურებს, დასუსტებულა და დაჩაჩანაკებულა...

სასეირნოთ განგებ დატოვებულ მინდორისთვის ყოველის მხრით ჩამოეკლოთ და დანარჩენი სივიწროვის გამო ურმებს აეჩეხა.

ხმა არსაიდან ისმოდა.

სანთელი არ სჩანდა.

კაცი არ შემხვედრია.

მივადექ ბიძა ჩემის სახლს.

არავინ გამომგებებია.

გაწყვეტილა საძაღლეთიც.

I
მოხუცი იმ ქვეყნიდან
დიდი ხანია ამ მხარეზე არ ვყოფილვარ. მსმენოდა, რა ცვლილებაც მოხდა, მაგრამ თუ სახურავიანი ჭიშკრის მაგიერ ღვლეჭზე ჩელტი იყო დაკიდებული; თუ ცაცხვებით, ნიგვზებით და მარად დაუბელავი ბამბის ქულასავით შებურულ ბჟოლით დაფენილ ეზოს საყანეთ გაატიტვლებდენ, თუ კრამიტით დახურული ორ-სართულიანი ოდა, პალატით და აივნებით ორ-ოთახიან ჩამპალ ყავრით დახურულ ქოხათ გადაკეთდებოდა; თუ სამეჯინიბე, სამზარეულო, ნალია, ბეღელი, მარანი, ხულა, საქათმეები, საღორე და კიდევ უსახელო და სახელიანი შენობები სადმე გაიპარებოდა - არ მეგონა... არ მეგონა...

გოჯიალასავით აშენებულ პატარა სახლს წინ კიბეც კი არ ჰქონდა. უკანიდან შემოვიარე, ხის კიბეზე ავედი და აივანს ფრთხილათ ფეხი დავაბიჯე. იატაკმა ჭრიალი დაიწყო, ერთი ფიცარი დაკოჩა... ბედათ მეორე ფეხი ქილიშზე აღმომიჩნდა და მაზე შევჩერდი.

- ვინ ხარ? - მომესმა სასოწარკვეთილი ხმა.

- მე გახლავარ, ბიძია,- ვუპასუხე მე და კარი შევაღე.

ტახტზე გაგებულ ჭუჭყიან, დაგლეჯილ ლეიბზე იწვა ახალოხიანი მოხუცი და გამოხუნებული პიკის საბანი ეხურა თავს... მოკლე საბანს ვერ დაეფარა სახლში ნაქსოვ წინდის ნაფლეთებში გახვეული ფეხები... ფეხებთან ტახტზე ეგდო გატეხილი კეხი, აბჟანდები და უკანასკნელი მოწმე ძველის დიდებისა სევადიანი ვერცხლით გაწყობილი ავშარა... რანაირათ დარჩა ამ საერთო წარღვნის დროს ეს საცოდავი?

ჭრაქი აბოლებდა.

ოფლის, წამლისა და დამპალი ტყავის საზიზღარი სუნი მეცა.

მოხუცის გრძელი წვერი აცმაცურდა და ძლივს გავიგონე:

- გმადლობ, ძლიერ გმადლობ... არ ველოდი... ღმერთმა გადაგიხადოს...

- როგორ ბრძანდები, ბატონო?

- როგორც უყურებ ჩემს გაჭირვებას......ადამიანებმა დამივიწყეს და ღმერთი არ მიგონებს... დაბრძანდი... დაბრძანდი, თუ მოახერხო... ან და სად დაჯდები?.. - მწარეთ გაიღიმა მოხუცმა.

მივიხედ-მოვიხედე... მზათ ვიყავი სარზე დავმჯდარიყავ, ოღონდ მოხუცი სირცხვილში არ ჩამეგდო, არ შეწუხებულიყო.

კუთხეში, ბუხართან დავინახე დაბალი სკამი... სწორეთ ის სკამი, რომელზედაც, მახსოვს, ჯდებოდა ჩვენი ბავშების საყვარელი მუნჯი, აქ საიდანღაც ჩამოვარდნილი და სამუდამოთ მონდობილი... აი, ამ სკამზე იჯდა და გვიკეთებდა საღვრიალას, საჭყეპელას, რიკტაფელას, მშვილდ-ისარს და ათასს ჩვენთვის დაუფასებელს მანქანას - სათამაშოს.

და რა შეუდარებლათ იცოდა კენჭობიას და ჩხირობიას თამაში!

საწყალი მუნჯი!

სკამი გადმოვდგი, დავჯექი, მაგრამ ვეღარ ავიტანე სულის შემხუთავი სუნი:

- ბიძია, ხომ არ გაწყენს, ფანჯრები რომ გავაღო?

- გააღე, შვილო, გააღე... კარებიც გააღე... ცუდი სუნია, არა?! ფანჯრების გაღება არც ღირდა... შუშა მხოლოთ ორ თვალში დარჩენილიყო. ისიც ნახევრათ ჩამტვრეული. სხვენში გაკრულ ქაღალდებს თავი აეძრო და თავისუფლათ ფრიალებდა... კარის იმედი-ღა დამრჩა... მაგრამ, თითქოს განგებ, მშვიდი, წყნარი ღამე იყო, მოწმენდილ ციდან დაგვცინოდა მთვარე და სუნი ოთახიდან ვერ ბედავდა გარეთ გასვლას.

- არ გეცოდები?.. შალიკო...

- მიზეზი ვერ გაიგეთ?

- წაუგია ბანქოში... გადახდის იმედი არ ჰქონდა და სირცხვილს სიკვდილი არჩია...

- თქვენ არ შეგატყობინათ?

- მიხვდა უსათუოთ, რომ ვერაფერს უშველიდით... ხუთი ათასი წაუგია...

საწყალი ბავში! - გავიფიქრე გულში.

- მართლა, ელენე სად არის?.. დაუძახებ, ბიძია... - წამოვდექი და მინდოდა მეორე ოთახის კარებზე დამეკაკუნებია...

- მოიცა, სახლში არ არის, ქუთაისს გავგზავნე, იქნებ კიდევ ცოტა ხნით გადაგვიდვან ფულის შეტანა... თავს ვიტყუებთ, თორემ მეტი შენი მტერი არ არის, ჩვენ იმ ვალს ვერ შემოვუაროთ...

კარები წყნარათ, მორიდებით შემოაღო და შემოვიდა...

- ვერ იცანი ჩვენი მუნჯი? ესაა ახლა ჩვენი მარჩენალი... იმედი და სასოება... - მითხრა ბიძიამ.

მუნჯმა მიცნო, მოვიდა, დამიწყო კოცნა ხელზე, გულზე, მუხლებზედაც კი... საჩქაროთ ცდილობდა საწყალი ენიშნებინა, რომ ჯორი ნახა და გაუკვირდა... მაგონებდა, თუ როგორ მართობდა სათამაშოების კეთებით... საჩქაროთ ისიც კი მიამბო, რომ ბიცოლა გარდაიცვალა... ბატონი ავათ არის... ელენე ქალაქში წავიდა და...

- კარგია, კარგი, ნუ შეაწუხე, - შეაჩერა ბიძიამ მუნჯის აღტაცება და ხელით, ფეხებით და მთელის სხეულით ნიშნება... - აი, თუ კაი კაცი ხარ, ერთი ქათამი დაკალი და მოამზადე, უფრო მადლობელი იქნება, - ეუბნებოდა ენით და ანიშნებდა ხელით ბიძია…

მუნჯს კიდევ უფრო გაუხარდა, რომ ჩემთვის საჭირო საქმე დაავალეს; დაიწყო თავის ქაცუნი, მიტრიალდა წასასვლელათ, მაგრამ მე შევაჩერე... მუნჯის დაიარავებული, მწვირიანი ხელით დამზადებულის ჭამა ვერაფერი სასიამოვნო იყო.

- ბიძია, არაფრის ჭამა არ შემიძლია... ძლიერ დაღლილი კი ვარ და თუ დამაწვენთ, ყველაფერს ამჯობინებს...

ერთხანს ბიძია არ მეთანხმებოდა, მუნჯიც გაჯიუტდა, უჭმელი დაწოლა როგორ შეიძლებაო, მაგრამ როგორც იქნა დავიყოლიე ისინი და მე თვით გავედი ელენეს ოთახში.

აქაც შმორის სუნი მეცა... მუნჯმა სანთლის ნამწვი აანთო... ოთახში მიდგმულ-მოდგმული იყო მწნილი, მწვანილის თესლი, რაღაც ძირები და ფოთლები, კედლებზე შპალერათ გაეკრათ ძველი „ივერიის“ ფურცლები; ზედ ჩამოყვითლებული სურათებიანი ღია ბარათები ეკიდა.

ბევრი ფერთხა მუნჯმა იქაურობა; არაფერი გაუდიოდა, უარესი კორიანტელი დადგა. ჯერ უნდოდა ელენეს ლოგინში დავეწვინე. მაგრამ, როცა უარი უთხარი, მომიტანა უნაგირზე მიკრული ჩემი ნაბადი, გამიგო ტახტზე, ბალიში და მუთაქა ელენეს ლოგინს აართვა, მეც პალტო წავიფარე და მივწევი მუნჯისვე მოსატყუებლათ.

სანთელი დავაქრე.

ფანჯარაში შემოდიოდა ნაზი შუქი მთვარისა და აქაურ უბადრუკობას პოეტურათ აფერადებდა. მშვენიერი იყო ხის ფოთლების ჩრდილი, იატაკზე გაფენილი.

ვერ დავიძინე.

ავდექი.

გადავხტი ფანჯარაში და ეზოში დავიწყე ხეტიალი.

მთვარეს მოვლილი ჰქონდა მთელი ეზო.

დიდ სივრცეზე მოსჩანდა მხოლოთ შიმშილის ცუდი დარაჯები - მაღალზე გადაჭრილი ჩალის ღეროები.

ცისკრის შუქმა გამომაღვიძა... ხის ძირში ჩამძინებოდა. თავზე ჩემი ჯორი მადგა და საყვედურს მეუბნებოდა, ვერ გავძეხიო.

მოხუცთან შესვლა ადრე იყო, მუნჯთან მუსაიფს არემარის დათვალიერება ვარჩიე.

II
უტყვთა ცრემლები
მკითხველს ვთხოვ მოიგონოს

ბიოკლინის სურათი - „მიცვალებულთა კუნძული“.

ხეების ცოცხალ ფოთოლთა შორის ჯერ კიდევ შორიდან თვალს მოჰკრავთ შავს წვრილსა და მაღალს ნაშენს. კოშკსა ჰგავს, მაგრამ იგი გადამწვრი სახლის გადარჩენილი ბუხარია.

უახლოვდებით;

ამჩნევთ ნაეზოვარს;

ტყე გხვდებათ;

ჭიშკარში შეხვალთ;

ას წლოვანი ხეები.

ნიგვზის ხუჭუჭა თავები; ალვის ხის ისრებათ ნატყორცნი წვერები; ტანში სქელი, ზევით და ზევით შეწვრილებული, მოშრიალე ცაცხვები; თმა აქოჩრილი კოპიტები; თავდაღუნული, მოწყენილი ვერხვები; ძვირი სტუმარი ჩვენის ქვეყნისა - მაგნოლია, ერთმანეთს გადახვეული, სრულიათ ჰფარავენ მწვანე საბნით ადგილს.

მხოლოთ შუა ეზოში რომ მიხვალთ, მაშინ შენიშნავთ, რომ ისინი კარგა შორს არიან ერთიმეორეზე. მართალია მზრუნველ ხელს მიუტოვებია სათუთი, მოვლას შეჩვეული ხეები, მართალია, ერთიმეორეს ხშირათ წვდება სხვადასხვა მცენარის შტოები, ყლორტები, მაგრამ მკვრივათ ერთმანეთს არ გადაბმიან და მათ ტოტთა შორის თამამად ანათებს მზე.

ხეების ტანს შეჰყოლია ნარ-ეკალა, სურო, შეუხუთავთ მათი ცხოვრება და ცდილობენ ნაპარტახევზე დიდებულ მცენარეთა მაგივრობა გასწიონ.

დააკვრადებით. ჩაფიქრდებით.

ჭიშკარი თითქმის აღარ არის.

სვეტების ზედ სადგომი იქვე გვერდზე აგდია. დამპალი სახურავი სვეტს მიჰყრდნობია და უკანასკნელ ქარს ელის, რომ მიწაზე დავარდეს და მიწათ იქცეს, სვეტთა შორის ყოფილი ხარატულიანი ნიგვზის კარების მაგიერ ახლა გამხმარი შტოები, ჯირკები, ეკალი და ვაზის გამონასხლავი - ჯარჯი, ერთმანეთში გადაუბურდავთ ზევით ეზოში ნამალევათ დათესილი თუთუნის დასაცავად.

აქედან სახლის ნანგრევამდის ორ წყებათ გზას ორივე მხრით ერთ დროს, ჰგავს, ჩარგული ჰქონდა ალვის ხეები.

ზოგი მეხს წაუქცევია და იქვე დაკრილული, გამოფიტული, გამხმარი გდია. ზოგს წალდის ღრმა ჭრილობები აჩნია, აქა-იქ შტოები შეხმობია და ფოთლები შეყვითლებია... გზაზე კი წითელ მიწას ვეღარ დაუკავებია და გამრავლებულა ანწლი, ბაძგვარა, მყრალა, თაგვ-ისარა...

მარჯვენა მხრით იყო ვენახი, ლერწი გამხმარა. დარჩენილა ხარდანი. მას ეხვევა შემთხვევით ჩამოვარდნილი ლობიოს ყლორტები, ლერწმის, ცოცხის, ორი-სამი ძირი...

მარცხნით ხეხილის ბაღში ერთს მხიარულ ხეს ვერ დაინახავს თვალი - ჩამოტეხილი შტოები მიწაზე უყრია. ზედ ნაყოფი აქვთ. მაგრამ წვრილი, დანაცრული, ფერწასული, ჭირიანი და მარად კუხე.

შუა ეზოში... ერთ ვეებერთელა ცაცხვის ირგვლივ დაშორებით ოთხ კუთხათ ჩარგული იყო კოპიტები. აქ იდგა სავარძლები, სუფრები... დიდი ქეიფის დროს იყრიდა თავს ასი-ორასი სტუმარი... მღერა უერთდებოდა შრიალს ფოთლებისას... ცეკვა ჰგავდა სიოს... სიგრილე იყო მუდამ... პატარა წვიმას, შხუფვლას ვერც კი ამჩნევდა ხის ქოლგის ქვეშ მჯდომი.

ვიღაცის ულმობელ ხელს გადუბელავს კოპიტები, მოუჭრია ძირში ცაცხვი და დაუთესია თუთუნი.

სასახლის ბუხარი და ბალავერია დარჩენილი, რომელშიაც ამოსულა გაველურებული ბროწეული, მას შემოხვევია მაყვალი, ბალაბურდი და შიგ ქვემძრომნი დაბუდებულან. წითელი კუკური ბროწეულისა და შავი მარცვლები მაყვალისა უნებლიეთ მაგონებენ მარგალიტ-ცრემლებს მოწყენილ ლამაზ ლოყებზე და წითელ ტუჩებს ძაძებში გამოხვეულ ჭირისუფლისას.

ოდესღაც ფოთლებით შებურულ ბჟოლებს გადაბელილი შტოები დაკვარჯღოდა.

ნალია ისლ-გაჩეჩილი, ვით მეფე ლირის თმა; ბიჯგებ გამოგდებული და ცარიელი ბეღელი.

დაღონებული წამოქცეული თორნე; საჯინიბო კარებ აყრილი, ბაგა ჩამტვრეული, აქა-იქ კედლებში ფიცრებ გამომძვრალი... საპირე ბუნდღლით და ბუმბულით სავსე.

მარანი როგორღაც დადაბლებულა, დამცინავი სახე მობრანჯვია და ლოთივით გული გადუღეღია - მთელი წინა კედელი ჩამონგრევია.

საწნეხელი გვერდზე წევს, თითქოს ძინავსო. ვეებერთელა მერატაფა შუაზეა გატეხილი... ზედ აწევს ურმის ხელა. კვირისტავი ფეხ-აწეული დარჩენილა და კრიჭინობს ქარის ყოველ შემობერვაზე. დაკირული ჭური, მიწიდან ამოღებული, ორმოსთანვე ძევს პირმოტეხილი. გვერდებზე ნასროლი ქვების ნიშნები აქვს, მაგრამ, ეტყობა, პირის მეტი ვერაფერი ჩამოაკლეს. სავსეა აყროლებული წყლით. შიგ უხმო ბაყაყი ცურავს.

ღობის ძირში, სადაც ეზო ტევრს უერთდება და წყარო მოჩუხჩუხებს, კრავის ტყავი ჰკიდია. ეტყობა ასჯერ უნდა გამხმარიყოს მზეზე და დამბალიყოს წვიმით, ჭია დახვევია... სუნი... გადაბელილი ბჟოლის ხეები, მოჭრილი ნიგვზების ძირზე ამოსული ჩქოლები, ბაღში აქა-იქ დარჩენილი იასამნის ბუჩქი, ბზა, ნასახლართან მიყრილ-მოყრილი კიბის ქვები, დამტვრეული ყავარი, კრამიტი, ხის ძირში დატოვებული სარკე, და ერთ დროს სუროთი შემოსილი, ხის ქერქით შეფარდული ტალავერი, ახლა კი სამოსელ გაცარცული - ნუ უყურებთ მათ!..

მხოლოთ ორი ცაცხვი, ვით ხანში შესული დარბაისელნი, იდგენ და დაჰყურებდენ ქვეყანას, მშვიდათ, მოწყენით, მაგრამ აუჩქარებლათ, ცხოვრების სრულის შეგნებით და შენდობით. ისინი თავს არავის აწონებდენ, მაგრამ მშვენიერნი და დაუვიწყებელნი იყვენ; ფართო ჩრდილს ძველებრ ჰფენდენ; მწვანეთ ბიბინებდენ; ნაზათ ბაასობდენ და უამბობდენ ახლად ზდილ ყმაწვილ შთამომავალს თავგადასავალს და ქვეყნის ამბავს, და ახალგაზდა ცაცხვიც იმედით აღვსილი ფიქრობდა: ჩემს ჩრდილშიაც იქნება...

სილით ამოვსებულ ხელოვნურ სათევზეს დარაჯად დარჩენოდა ჩაფიქრებული ძელქვები.

ვისთვის იყო საჭირო და სასიამოვნო ეს პეპლების ბუდე, წურბლების ჯილეგათ და ძლოკვების აკვნათ გამხდარიყო?

უკანა ჭიშკრით გამოვედი ეზოდან.

ქვის სვეტებისთვის ვერა რა ევნო დროს, წაბლის სქელ ფიცრებს ადვილათ გადაეტანა წვიმა-თოვლ-ჭყაპის იერიში; მხოლოთ ქარს დაეწეწა სახურავი, და მთელი ჭიშკარი, ვით თმა გაწეწილი, მაგრამ ძლიერი, ამაყი ჭირისუფალი, სასოწარკვეთილების მხნეობით გამოიყურებოდა.

Lacrimae rerum!

უტყვთა ცრემლები!..

III
ჯიუტები
მთა-გორაკიანი სოფლების სირმასავით დაკლაკნილი ბილიკები ერთ ოღრო-ჩოღრო შარაზე გამოდიან, რომ შემდეგ, ნაეკლესიართან, ვაკედან წამოსულ გზა-ტკეცილს შეუერთდენ.

აბიბინებულ მოლზე აღარ სჩანს გალავანი, იშვიათათ დარჩენილ საყდრის ნანგრევებზე სურო და ლეღვი ამოსულა, ასწლოვან მუხას შეხმობია ტოტები, დაფოროჯებია ტანი, მაგრამ ჩრდილს კიდევ უხვათ ჰფენს თითქოს განგებ სკამებათ ამოზიდულს, ხავსმოკიდებულს ფესვებს. ტრაპეზის სვეტს მისწოლია ქვევით ჩამოვარდნილი ტაბლა. ტიალ მინდორს ამშვენებს ჯერ კიდევ მაგრათ მდგომი, ფოთლების რხევით მაგრილებელი ცაცხვი და სურნელოვანი, ფისგამოსული ნაძვი.

ნასაყდრის ნანგრევთა არეში ნიავის ნავარდიც ნელდება და ყოველივეს სევდის აჩრდილი ეფინება.

მეეტლეებს აქ დაუნიშნავთ სადგური; ცხენოსანი აქ ჩერდება, ცალ აბჟანდს დააწვება, ერთს ფეხს კოტაზე ჩამოდებს, ქუდს მოიხდის, შუბლს მოიწმენდს, ცხენს სულს მოათქმევინებს; ქვეითები აქ ჩაჯდებიან, გაღეღილ, ოფლით გათქერილ გულისპირს შეიკრავენ, რომ არ დაგრილოს და თუ პატარა ბიჭი ან გოგო ახლავთ, ახლო მომდინარე წყაროზე გზავნიან.

მეც ცხენს მოსართავს ვუსწორებდი; ორი ქვეითის ხმა მომესმა:

- ასეთია, ასეთი მთელი ამ ოჯახის ამბავი. უბედური ხალხია... მტრისას!..

- რა მოხდა, ბაბუა? - შევეკითხე მოხუცს, რომელიც დინჯათ მოდიოდა და თავის მწუხარებას და გაკვირვებას თანამგზავრ ყმაწვილს უზიარებდა.

- რა მოხდებოდა, ბატონო ჩემო, უბედური ოჯახის ამოწყვეტის და ამოჟლეტის მეტი. - მერე, თითქოს შეცდომა შეასწორაო და მეც შენიშვნა მომცაო, საჩქაროთ მომმართა:

- შუადღე მშვიდობისა!..

- გამარჯობა, ბატონო მიხეილ!.. უკაცრავათ, თქვენმა აღელვებულმა სიტყვებმა სალამი დამავიწყეს!

- არაფერი, ბატონო! როგორ არ აღელდე. ერთი დისწული მყავდა, კაი მოგცეს ღმერთმა, კაი ის იყო... სახით, ზნით, თავის შესაფერი სწავლაც ჰქონდა და მზითევიც. მივათხოვე აი, აქ... თავიდანვე ერთი ქე გავიფიქრე, უბედური ოჯახის შვილია-თქო, მეგონა სწავლა-განათლება ძველს ადათს შეუცვლიდა, ხასიათს დაუმშვიდებდა, შენც არ მომიკვდე... დღეს ჩამოუკიდია ბაწარი, გაუყვია შიგ თავი და წისქვილში მიმავალ დედაკაცს უნახავს კატასავით ჩამომხჩვალი.

მოხუცმა მხრები აწია და მიიხედ-მოიხედა, თითქოს ეძებდა, ვინმე სათანადო სიტყვებს მომაწვდისო.

- მერე რა მიზეზია? არაფერი დაუტოვებია, უთქვამს?..

- ამას არ იტყვი? ამას არ იტყვი?!

თითქოს გაუხარდა მოხუცს, რომ საშუალება მიეცა როგორმე განეგრძო აღშფოთების და განცვიფრების გამოთქმა.

- ერთ ნახევ ქაღალდზე ორი სიტყვა დაუწერია: „ისე ვერ ვიცხოვრე, როგორც მე მსურსო“. ესაა და ეს. წადი და ელაპარაკე! ვინ ცხოვრობს ჩვენიანი ისე, როგორც მას უნდა, სურს... და ყველამ რომ თავი ჩამეიხჩოს, ერთი კეთილშობილი კაცი აღარ დარჩება ამ ქვეყანას. „მე მსურსო“ - რომელი ხელმწიფე და ბატონიშვილი მაგი მყავდა, რომ სურვილისამებრ ეცხოვრა... დალახვროს ღმერთმა ეშმაკი... მარა კვიცი გვარზედ ხტის... პეპერის პეპერიდგან დაწყებული, ბაბუა მაგისიც ასე საკვირველი იყო და მამაც. ისეთი უცნაური რამ უნდა ქნან, რაც კაცს არ გაუგონია და არც უნახავს. საწყალი ჩემი სიძე, სიკვდილი რომ მონატრებია, თავის კერას დაბრუნებია, თუმცა აქ, სამშობლოში, სამარხი მიწის მეტი არაფერი გააჩნდა. მშობლიური მიწა უფრო მსუბუქად დაეყრება. საწყალი, კაი ბიჭი ქე იყო. აცხონოს ღმერთმა!

ძველი ამბების მოტრფიალეს გული ამიტოკდა. არ ვიცოდი, როგორ ავყოლოდი, რომ მთელი თავგადასავალი ამ უბედური ოჯახის გამეგო, პირდაპირ მეთხოვნა მოხუცისთვის მიამბეო, უხერხულად მეჩვენებოდა, რადგან იგი, თუმცა შორებელი, მაგრამ მაინც ჭირისუფალი იყო.

რაღაც ბედათ ერთ პატარა ბიჭს მეწველი თხა მოჰყავდა.

- პატარა ბიჭო, პატარა ბიჭო! - მივაძახე. - მამა-შვილობას, წყაროდან ერთი დოქი წყალი ამოგვირბენიე და გაჩუქებ... დოქს იქვე იშოვი მოსახლისას.

ბიჭი ცოტა განაზდა, მაგრამ, როცა ვერცხლის ფული დავანახე, ზანტათ თხა ღობეზე მიაბა და საჩქაროდ გაიქცა.

მეც ფესვებზე ჩამოვჯექი, ჯიბიდან ამოღებული პაპიროსი მოხუცს შევთავაზე.

მოხუცმა პაპიროსს მოუკიდა.

- მართალი ბრძანეთ, - ცოტა სიჩუმის შემდეგ არეულათ დავიწყე, რომ მუსაიფში ჩამება მოხუცი. - მემკვიდრეობით ბევრი რამ გადაეცემა ადამიანს - განსაკუთრებით ხასიათი, ამპარტავნება, კერპობა, სიუხვე და პირშაობა. ტყუილა კი არ არის ნათქვამი: „მამა ნახე, დედა ნახე, შვილი ისე გამონახეო“. მარა ნუთუ თქვენი სიძის მამამაც თავი მოიკლა?

- არა, ბატონო, არა! თავი მოიკლა ამ საცოდავის შორებელმა წინაპარმა, მამა კი ისე იყო ახირებული ხასიათის, მედიდური, თავისებური... როგორც მოგეხსენება, ოთხმოცი წლის გადაიცვალა. მარა ერთხელაც მთავრობის კაცთან არ მისულა... ღვინო ჭიქით არ დაულევია, არც თავის ხელით დაუსხამს და არც ეტლში და მატარებელში ჩამჯდარა... ისე გაატარა თავის ცხოვრება...

- მართლა? - გაზვიადებულის განცვიფრებით დავეკითხე მე.

- თქვენმა მზემ! განა არ გაგიგონიათ, თქვენ ხომ აქაური ბრძანდებით.

- სამწუხაროთ აქ ძვირათ ვარ, ისე რომ სრულიათ არაფერი ვიცი მაგ ოჯახის... განსვენებულსაც ვერ ვიცნობდი.

- ჰო!.. აბა, ბატონო, უნდა მოგახსენო, რომ დიდი მდიდარი, დიდი სახელოვანი ოჯახი იყო ამ საცოდავის ოჯახი და დიდათაც გასაკვირველი, თავისებური. მაგის პეპერა მოურავათაც კი ჰყოლია იმერეთის მეფეს...

- ძლიერ მინდა ჩემიანების, ჩვენებურების ავ-კარგი ვიცოდე, მარა რას იზამ, ასე შემთხვევით თუ გაიგებ რასმე... ისე გადაკვრით, თორემ... ჩვენ გზა ერთი გვაქვს და ძლიერ დამავალებთ, თუ დროით მასარგებლებთ და მიამბობთ.

- ა, ბატონო, დიდი საამბობი არ არის... ბევრი მეც გადამავიწყდა.

ბიჭმა წყალი მოგვიტანა. დავლიეთ. გავგრილდით და გზას გაუდექით. თანამგზავრნი ქვეითათ იყვენ; მეც ცხენი ხელით წავიყვანე და მიხეილმა დაიწყო.

- ნამდვილათ ვერ მოგახსენებ, ამ საცოდავის პეპერის პეპერა იყო, თუ კიდევ უფრო შორებელი წინაპარი. თანდარუხი კი ჰქვიებია სახელათ. ის გადმოსახლებულა სვანეთიდან... მართლაც მაგათი მოგვარეები ახლაც არიან სვანეთში. იმერეთის მეფესთან მოსულა ასე საღამოს... მოგეხსენება, მაშინ დიდი სასახლეები არ ჰქონია ჩვენს მეფეს, არამედ ჯარგვლის სახლები ყოფილა რამოდენიმე, ისლით დახურული... ეს სასტუმრო ვარო, ეს სასახლეო, ერთი დედოფლის, მეორე ბატონიშვილის, საქალებო და სხვა ათასი. საღამო ჟამი ყოფილა, რომ მოსულა... მეფეს მაშინვე უნახავს... კარგათ თურმე ვერც ქე ლაპარაკობდა ეს ჩვენი თანდარუხი ქართულს... მეფეს მოსწონებია... ერთი საჟენი იყო თურმე სიმაღლით და ბეჭებში ერთი მხარი... გულ-მკერდის სისქე ორი წყდა ექნებოდაო... ტანზე ტყავი ცმია და წელზე სარტყლათ შემოკრულ ბაწარზე სახნისის ოდენა ხანჯალი ჰკიდებია... ნახევრათ უქარქაშო.

გამოუკითხავს მეფეს ამბავი. თანდარუხს უთქვამს, ჭიდაობაში უცაბედათ კაცი შემომაკვდა, შურისძიების შემეშინდა და შენთან წამოვედიო.

მაშინდელი მეფეებიც ხომ ახირებული ხალხი იყო, თვარა ახლა თხის მოკვლისთვის აბა ვინ რას მოგცემს? ბევრს გირტყამენ კიდევ კისერში. ჰოდა, მეფეს უთქვამს: ამეღამ მოისვენე და ხვალ ჩემს თხას დაეჭიდეო; თუ იარაღს არ იხმარ და მეერევი, - მართალი ყოფილხარ, უცაბედათ შემოგკვდომია კაცი და ჩემთან დარჩი, წყალობას არ მოგაკლებო; თუ ვაცმა შენ წაგაქცია, ან იარაღი იხმარე, მაშინ შენ კაცისმკვლელი ყოფილხარ და ღმერთმა გაპატიოს, ჩემთან არ დაგედგომებაო. თანდარუხმა მძიმეთ თავი დაუკრა. შინაკაცებმა სტუმარი მოსასვენებლათ წაიყვანეს.

გათენდა დილა. მოაწია შუადღემ და თანდარუხს დაუძახეს.

მეფე ამალიანათ ხის ძირში ბრძანდებოდა. თანდარუხს სალამი უბრძანა და ხელმეორეთ გააფრთხილა: თუ იარაღი გიხმარია, იცოდე, შენს თავს დავაჭერინებ და უკანვე გაგგზავნი სვანეთში მთავართანო.

- არა, ბატონო, რაც უნდა გამიჭირდეს, იარაღს არ ვიხმარო.

- აბა რათ არ აიხსნიო?

- იყოს, არაფერს დამიშლის, ერთმანეთს ვერ დავშორდებით, ამის მეტი არაფერი გამაჩნიაო.

თანდარუხი თავის ადგილას დააყენეს.

გააღეს ბოსელის კარი.

გამოვარდა თხა, მაგრამ თხა კი არ ყოფილა, კამეჩის ოდენა რაცხა ვეება... და ორი დალესილი რქა ჰქონია.

მიუხედ-მოუხედავს თხას და მიუშურებია. ა, რომ უნდა დეეტაკოს, იმ დროს თანდარუხი ჩაჩოქებულა, გადაწოლილა, უტაცნია ვაცისთვის წინა ფეხებში ხელი და ზევით აუყვანია ისე, რომ უკანა ფეხებზე მდგომი ვაცი მოჭიდავე კაცივით დაუყენებია.

- თხა არ მომიკლა, რქა არ გოუტეხოვო,- დაუძახნია მეფეს...

თანდარუხს ეს ბრძანებაც აუსრულებია. თხისთვის ხელი შეუშვია. თხა მეორეჯერ სცემია თანდარუხს, უფრო გაბრაზებული, მაგრამ თავზე ხელ-აღებულ სვანს რქებში უტაცნია ხელი, გადაუბრუნებია, მოუღვლეჭია კისერი და თხა მიწაზე დაუცია. მოვარდენ თურმე ფარეშები, თავზე ტომარა ჩამოაცვეს თხას. მეფემ თანდარუხს საჩუქრად ტყე და ველი ბლომათ უბოძა და თან ხუმრობით უთხრა:

- ეს თხაც შენ წაიყვანე, ღმერთმა მოგახმაროს, მის მწყემსათ შენ უფრო ივარგებ, ვიდრე მეო.

და, მართლაც, თუ წინათ ბრძანებულხართ მაგათს ოჯახში, ნახავდით არაჩვეულებრივს, ხბოის ოდენა თხებს... არ ვიცი, იმ საზღაპრო თხის ჯიშის იყვენ თუ არა; მარა იმერეთში იმათ გვარს ვერ ნახავდით. მესრებზე ჩამოკიდებული ახლაცაა მათი თავი და რქები... ყვავების დასაშინებლათ...

ამ თანდარუხმა ჩუმათ გადმოიყვანა ცოლ-შვილი და დასახლდა.

სვანეთიდან გადმოსულს ცუდათ წაუვიდა საქმე. ორი მოწიფული შვილი ჟამმა მოუკლა, ერთი ქალი ისე... გაყვითლდა, გასივდა და მოკვდა... ცოლი მშობიარობას გადაჰყვა... საწყალი ყოველ უბედურებაზე თურმე ამბობდა: ეს ჩემი ცოდვის ბრალიაო, მაგრამ როცა ცოლიც გარდაეცვალა, აიყვანა თოთო ბავში, ერთ თავის მომაგრებულ გლეხს მიუყვანა, დოუძახა მოწმეებს და უთხრა:

- თუ გაზდი ამ ბავშს და გადასცემ ამ ჩემ ხანჯალს, გაგანთავისუფლოს შვილით და შვილი-შვილით სამუდამოთ, თუ არა და შენ ისევ მეფეს ეყოლები და ეს ხანჯალი კი ლაშქრის ხატს გაუგზავნე, რომელსაც გინდა, იმ სვანს მიეცი, მიუტანს, ნუ გეშინიაო. - პირობის ნიშნათ ამოიღო ხანჯალი და ეზოში მდგომ მუხას ორჯერ-სამჯერ შემოჰკრა, თარჯი დაადვა.

გლეხს პირობა მოეწონა; ერთი კი ჰკითხა, სად მიბრძანდებიო, მაგრამ პასუხი არ გასცა და ბევრი კითხვით თავი ვერ შეაწყინა.

წყალწითელას პირათ, მოწამეთის პირდაპირ, ერთი გადახრილი სალი კლდე არის. ახლა სრულიათ გაცარცულია მიწისგან; წინათ კი განმარტოებით ვეებერთელა მუხა იდგა, რომლის ფესვები ორბის კლანჭებივით ჩაფრენოდენ ორ მუჭა მიწას. მუხის ძირში გამოქვაბული ახლაც სჩანს. იქ შეუფარებია თავი თანდარუხს.

როცა მარხვამ და ჯაფამ ვერ გატეხა ამაყი გული, როცა ლოცვამ სათნოება ვერ მოუპოვა და წმინდა სახარების მოწიწებით მთხვევამ ვერ შესძინა სულის სიმშვიდე, მწირმა გამოქვაბული შიგნიდან ამოყორა, გაიშიშვლა, ტანს გადისხა ზეთი, წმინდა სანთლით წაიკიდა ცეცხლი და ნახევრათ დამწვარი, ნახევრათ კვამლით და სუნით გაგუდული, გარდაიცვალა.

საკვირველია, ეს მოხდა დღისით, და არავის გაუგონია გალობის გარდა, არც კვნესა და არც ყვირილი...

შორებელი წინაპარი ხომ ასეთი ჯიუტი იყო, ახლა ჩემ მახსოვრობაში, მაგის ბაბუამ რა ქნა?.. ქალი გაათხოვა... ახალი სიძე ერთი კვირა სიმამრთან დარჩა, მარა რომ წევიდა, - შენს მტერს იმისთანა! არა! რაცხა კვიმატია, ეშმაკია, თუ ბედია, კი დასდევს მაგ ოჯახს - მდინარეში დაიხჩო... ადიდებული იყო, უკან დაბრუნება არ იკადრა... ჰოდა, მევიდა ამბავი, შენი სიძე დაიხჩვაო... მოემზადა ვამეხი - კაი აზნაურიშვილი იყო და შესაფერისათ უნდა წასულიყო სატირალში... ერთი ორმოცი ცხენოსანი შევიკრიფეთ დილას... გამევიდა ვამეხი... ძაძას ვინ სჩივა, შავიც არ აცვია... ვერცხლით გაჭედილი ქამარ-ხანჯალი... გაგვიკვირდა, მარა რას ვეტყოდით... მაშინ კიდო უფროსი კაცის დიდი რიდი და პატივისცემა ვიცოდით... გამევიდა დაქვრივებული ახალგაზდა ქალი - ამან მთლათ გადაგვრია... თეთრი კაბა, თეთრი ჩიხტა-კოპი, ლეჩაქი, თავსაფარი... იმე, სატირალში მივდიოდით, თუ ქორწილში? - ვეღარ მეითმინა მამაჩემმა და ეკითხება:

- კაცო, რას გვიშობი, ეს რას გავს?!. სასაცილოთ აგვიღებს ქვეყანა... ღმერთი იწამე, უბრალო შავი მაინც ჩააცვი ქვრივს.

- თუ მე მცემთ პატივს, რავაც მე მინდა, ისე მეიქეცითო, - უთხრა ვამეხმა, თვითონ კი თავს იმაგრებს, თვარა ცრემლებით სავსე აქვს თვალები.

- ეს ყმაწვილები წეიყვანე და რავაც გინდოდეს, ისე ატირე, მე კი აღარ შემეფერება ასე სიარულიო... შენ რაცხას იმისთანას აპირებ, რავალიც ჯერ ჩვენში კაცს არ უქნიაო, - შეაჯდა მამაჩემი თავის ცხენს და ქე წევიდა სახლში.

დანარჩენები ვეახელით ვამეხს... ღმერთო, შეგცოდე, სეირის ყურებაც ქე გვინდოდა...

მივუახლოვდით სიძის სახლს.

ეზო სავსეა მოტირლებით.

ჩვენი მიახლოვება რომ გეიგეს, დამხდურმა ჭირისუფალმა მთლათ ეიღო იქოურობა.

ჭიშკარში მოზარეები არ დაგვხვედრია, - იმედი ჰქონდათ, მიცვალებულის ცოლოური თავის ზარით მოვიდოდა. ჩვენ, ჭირისუფალის მხლებლებმა, ცხენები შევაჩერეთ, - უნდა გადმოვმხტარიყავით, მარა ვამეხმა გვითხრა:

- აბა, დამიწყეთ კაი მაყრულიო..

- რას ბრძანებ, რა დროს მაყრულია-თქო?!.

- შენ მაინც ნუ დამიწყებ ჭკუის სწავლებას, დეიწყე, რომ გეუბნებიო...

დევიწყე.

„მოვდივართ, მოგვიხარია...

მოგვყავს დედალი ხოხობი“...

ვამეხმა ცხენს ქუსლი ჰკრა, სტაცა მისი შვილის ცხენს აღვირში ხელი... ჩვენც მივყევით.

ხალხი განცვიფრდა.

ჩვენ ვიმღერით.

ქალი ცხელის ცრემლით ტირის. ვამეხი იძახის: „გამოდი, სიძე ბატონო, მოგიყვანე შენი ცოლი, გამოდი, შე კაი კაცო, თუ არ მოგწონდა, რათ შეირთე, აწი სად წევიყვანო... თუ მოგწონს, რას გვემალები?.. სიმამრი მევედი, ბიჭო, ცხენის ჩამორთმევა მინდა...“

ევედით ასე აივანზე.

მივედით კუბოსთან.

ყველა გაჩუმდა... ჩვენ შემოგვცქერიან.

მაშინ მეირთო ვამეხმა თავში ხელი. მივარდა ქალს, ჩამოახია რაც რამე სამხიარულო ეცვა: - გეიხადე, გეიხადეო, უთხრა და უცბათ გადააცვა ძაძები...

- ახლა ასე, შვილო, ახლა ასე, გათავდა შენი მხიარულების დღე.

პირველათ განცვიფრებული მთელ ხალხში უზარო ტირილი ატყდა. წინათ თუ სეირს დავესწრებოდით გვეგონა, ახლა ჩვენც ცრემლათ ვიღვრებოდით...

..............

- ახლა არ იტყვი, თვითონ ვამეხი როგორ მოკვდა?!

უკანასკნელ ხანებში ვამეხი დაღარიბდა, სახლიდან აღარ გამოდიოდა, მერე ლოგინათ ჩავარდა...

ერთ დილას თურმე გამოაცხადა: დღეს მოვკვდებიო; მოითხოვა ჯერ კარგი სადილი, დალია ერთი ბოთლი ღვინო, მოაყვანინა მღვდელი, მერე ჩაიცვა ჩოხა-ახალოხი. დაიკიდა იარაღი, იხუმრა, იბაასა, დალოცა შვილები, რძლები, მერე ქალები ოთახიდან გაისტუმრა, - თქვენი ადგილი აქ ჯერ არ არისო, მივიდა ლოგინთან, დაიკრიფა ჯვარედინათ ხელი და თითქმის უკვე მკვდარი დაეშვა ლოგინზე.

მოდი და ნუ გაგიკვირდება?!..

- თქვენ ვამეხის შვილის უცნაურობაზე ბრძანეთ კიდევ, ბატონო მიხეილ.

- ჰო! მაგიც საკვირველი იყო... მოკვდებოდა უღვინოთ და თავის ხელით არ დაისხამდა; ღვინო უსათუოთ ვისმეს უნდა დაესხა... და ისიც უსათუოთ წითელი... თეთრს არ გეახლებოდათ... სხვებრ სიღარიბეს უწევდა ანგარიშს, ღვინოში კი არაფრისთვის... ეტლში, მატარებელში არ ჩაჯდებოდა, თუნდაც სული ამოგერთმიათ. ახლა რაღა დასამალავია, ერთი ხუთი ქცევა სახნავი მეც შემარჩინა, რადგან სასამართლოში წასვლა არ ინება. არც შესულა სასამართლოს კარებში მთელ სიცოცხლეში.

- რას ნიშნავდა ეს ჯიუტობა?

- ღმერთმა იცის... ეს რას ნიშნავს, ბატონო, რომ ჩემ სიძეს თავი ჩამოუხჩვია?!. კერპობა, ჯიუტობა, მეტი არაფერი!..

მოხუცის მუსაიფში მდინარეს მიუახლოვდით.

ბავშობისას ყოველთვის, როცა კი ამ მდინარეს მივახლოვებივარ, მიგრძვნია შიში.

გაღმა ნაპირიდან უკვე მოჩანდა ვამეხის ეზო, მთის კალთაზე მდებარე, მაღალ მუხებით შებურული.

იქ მეგულებოდენ ვალტერ-სკოტის და შპილგაგენის მიერ აღწერილი ყაჩაღი რაინდები; მეშინოდა შებურული ეზოსი, და თან საიდუმლო მიზიდავდა.

ცხენიც კი უსათუოთ ჩემს აღელვებას იგრძნობდა და რაღაც შიშით დაცქვეტდა ყურებს...

ეს დიდრონი ხეები უკვე აეჭრათ. მოჭრილი კუნძები მიძინებულ გველეშაპებათ იწვენ. საიდუმლოებას აღარ წარმოადგენდა გატიტვლებული ხრიოკი მთის კალთები და თან იქ იყო... ჩამოხჩობილი... მაზრიალებდა ტანში... მაინც წავედი, რომ მენახა საკვირველი გვარის ოჯახი.

ჩავედით ეზოში.

მიცვალებული მუხის ძირში ესვენა მიწაზე.

მიხეილმა დაიწყო თავში ცემა და ხმამაღლა ტირილი: „რაღა უთხრა, ბიჭო, შენ საცოდავ ცოლს... რავა გამეიმეტე ასე... სასიკვდილოთ ჩამოდი აქ... უკანასკნელათ გინდოდა შენი აკვანისთვის შეგეხედა... ვაი, შე უბედურო, რავა დაღუპე მთელი ოჯახი... ვინ უპატრონებს შენ წვრილ ცოლ-შვილს“.

მხლებელმა ყმაწვილმა დაამშვიდა მიხეილი. მან ცრემლები სახელოთი ამოიწმინდა და ადგილის პატრონს დაუწყო ლაპარაკი.

მიმოვიხედე.

ღრმა მიზეზი - სულიერი ტანჯვა და ხორციელი შევიწროება თუ აიძულებდა ამ ადგილთა მიტოვებას, თორემ ვინ დასთმობდა ღვთის თვალათ მომცქერალ ლურჯ ცას, უტყვათ მყოფ, ამაყათ მომზერალ წინაპართა მაჩრდილებელ მუხათა ბუნებრივ კარავს? ან ვინ მოსწყვეტდა გულგრილათ თვალს ამ ფართო მინდორს, საოცნებოთ დაკლაკნილ მდინარეს, ტირიფებით შემოზღუდულს, ფრინველთა და მცირე ნადირთა სამფლობელოს?

ზურგს ვინ შეუბრუნებდა ამ სახლს, უკვე უკაროს, ფანჯრებდამსხვრეულს, ყავარ-აგლეჯილს, სადაც თვით კედლები ღაღადებენ საკრავთა სიტკბოებაზე, ერთხელ აქ ყოფილ შეთქმულთა საიდუმლოებაზე? ვინ დასტოვებდა უცრემლოთ ამ სახლს თვალ-უწვდენელი განიერი აივნით, ხარატულიანი კედლებით, ფართო და მაღალი ლაფაროებით. თვით მეყანეები, რომელთაც მოუხნავთ მთელი მიდამო, ვერ ეხებიან მუხათა შტოებს, რომლის ძირში დიდ მანძილზე მწვანეთ ბიბინებს ბალახი. მეყანე ჯერ ვერ შესულა სრაოთახებში, რომლის სივრცე თითქოს აშინებს ღარიბ ცხოვრებას გლეხისას, სასაცილოთ იღებს თავის ჩამტვრეულ კბილებით.

მხოლოთ სამზარეულოში მოუკალათნია მფლობელს ამა ადგილისას და დარბაზში კი დიდი გაჭირვების დროს თუ შედენის ცხვარ-საქონელს, სადაც აკრიახდებიან თავისი ნებით დაბუდებული ქათმები და ასისინდებიან ბატები.

- ბატონო მიხეილ, - სთხოვა ადგილის ახალმა პატრონმა, ტყეში ვერ დავტოვე მიცვალებული, ცოდვა...

- არა, შვილო. არა... ქუთაისში ქე გავაგზავნე კაცი... მისი ცოლი ჩამოვა, კუბოსაც ჩამოიტანს და გადავასვენებთ ეკლესიაზე...

- მაგის მეშინია, ბატონო, თავის მკვლელს მღვდელიც არ ჩაგატანიებს გალავანში.

- არაფერია, მოვახერხებთ...

IV
ალბუმი
დავრეკე. დიდ ხანს ვიცდიდი. ბაიბური არსად ისმოდა. ვეება ეზოს ღობე შემოცლილი ჰქონდა. მწვანე ბიბინებდა. სახლს სილა და კირი ჩამოსცლოდა... ტკეჩი მოსჩანდა. ჩამტვრეული ფანჯრის შუშების მაგიერ ზეთით გალიპული ქაღალდი იყო ჩარჩოებში გაკრული. ყავარს ხავსი მოჰკიდებოდა, აქა-იქ ჩამპალიყო. ერთი ფრთა გამომძვრალიყო ბასკიდან, ჯერ მთლათ არ ჩამოვარდნილიყო და ქანაობდა.

რეკამ რომ არ გასჭრა, ჯოხით დავუკაკუნე კარებს. ცოტა ხნის შემდეგ გამოვიდა პერანგის ამარა, ფეხშიშველა პატარა გოგო.

- გამარჯობა, გოგო, შენი!.. სტუმრებს არ მიიღებენ?

ხმა არ გამცა, შერცხვა და თავი დაღუნა. არც უნდოდა სახლში შევეშვი.

მომაგონდა წინანდელი მეკარე. ენამოსწრებული, დინჯი და წარმოსადეგი, რომელიც აშინებდა ახალ მოსულს და უნებლიეთ პატივს აგრძნობინებდა ხშირ სტუმარსაც კი.

- წადი, ბიცოლას მოახსენე... ნუ გეშინია, უთხარი გიორგი გახლავთ-თქო.

გოგო წატანტალდა. ირმის რქაზე პალტო ჩამოვკიდე და შევედი.

თვალს ვარიდებდი აქაურობას, მაგრამ თითქოს განგებ თვალში მეჩრებოდა სავარძელის ამოვარდნილი ზამბარა, ამომწვარი ადგილები ხავერდის ფარდებზე... ყურთა სმენა კი წაიღო მშიერი უშობლის ღმუილმა.

თვალები დავხუჭე, მაგონდებოდენ ამ ოჯახის წარსულნი დღენი და უფრო კი გაგონილნი ამბავნი.

როდესაც ბიცოლა აქ მოიყვანეს, ისეთი ზეიმი ყოფილა, რომ მოულოდნელათ მოსულს დრაგუნთა მთელს ესკადრონს მათი ოფიცრებით, მუსიკით ვერ დაურღვევია წესწყობილება. ყველას ჰყოფნია ადგილი სეფაში, ყველასთვის საკმაო დანა-ჩანგალი, ჭიქა-საინი და საჭმელ-სასმელი აღმოჩენილა და მხოლოთ ფანფარებს ისე დაუფრთხია ცხენები, რომ სამეჯინიბოდან გამოვარდნილან, გაგიჟებულთ დაუწყიათ ეზოში სირბილი; არა ერთ მანდილოსანს შიშისაგან გული წასვლია. ერთი ცხენი სარზე გადახეულა და მისი ვერცხლში ჩამჯდარი ფლოქვი მე თვით მიხმარია პრესპაპიეთ.

ქორწილის წინა დღეს კიდევ უფრო სასაცილო ამბავი მომხდარა. როცა ორმოცდა რვა არაბა ურემს მზითევით დატვირთულს სცლიდენ, პირველ ურემში ეკლესიის სამკაული ყოფილა. გაუღიათ ეკლესია, მოსულა დედამთილი, დიდი მლოცველი ქალი, და თავის ხელით და ღვდლის დახმარებით შეუსვენებია ხატები, ჯვრები, გადმოულაგებია წიგნები, ბარძიმ-ფეშხუმი, გარდამოხსნა, გვირგვინები და ბაირაღები, საცეცხლურები, ღვდლის სამოსელი, მაგრამ როცა მეორე ურემში ეპისკოპოზის მიტრა და კვერთხი აღმოუჩენიათ, ამ დინჯ ქრისტეს მმოსავ ქალსაც ვერ მოუთმენია და უოხუნჯნია:

- დევიღუპე ქალი, ჩემს შვილს მიტროპოლიტი შეურთავს ცოლათო!..

..............

- გადირიე, გიორგი?..

საჩქაროთ ფეხზე წამოვხტი.

- არა, ბატონო, რაღაცა მომაგონდა...

დავიბენი...

უსათუოთ თვალდახუჭული ვიყავი, მოხუცის ოხუნჯობამ გამაცინა და ბიცოლაც მაშინ შემოვიდა...

ხელზე ვაკოცე დარცხვენილმა...

რაღაც დიდებული, დედოფლური იყო ამ ხანს-გადასულ ქალბატონში. როცა ამ მოსულ ქალს შესცქეროდით, ვერ ამჩნევდით ვერც საცოდავ მორთულობას, ვერც მის ძლიერ დაზიანებულს ტანსაცმელს...

- როდის ეწვიე ჩვენ მიდამოს?..

- წუხელი.

- როგორ ბრძანდება ბატონი ერმალო?

- ცუდათ, ძლიერ ცუდათ...

- რამდენჯერ მინდოდა მენახა ბიძია, მაგრამ შორს დავრჩი, მე თითონ მყავს სახლში მოსავლელი, ვერ ვტოვებ ერთ წუთსაც...

- აკი მორჩაო, მწერდით შარშანწინ...

- მორჩენილი იყო... ოთახში ფეხზედაც კი დადიოდა, მაგრამ, რაც ის საშინელი ამბავი დაგვატყდა თავს, ისევ ჩავარდა ლოგინში... ვაჟები ისე ვერ იტანთ მწუხარებას, როგორც ჩვენ, ქალები.

- ბიცოლა მართას მაინც რა დაემართა ასე უეცრათ?

- ზაფრამ, ზაფრამ იმსხვერპლა. ვიღაც უღვთოს ეთქვა, თქვენი ეზო-გარემო გაიყიდაო... რა არ ვუფიცე, რა არ ვუმტკიცე, არაფერი გამივიდა. ყველაფერს მოელოდა მაინც ნეტარხსენებული. მართალიც იყო, რაც რამე გააჩნდა, ბანკს დარჩა, ძველმა შეხედულების ქალმა ვერ გაუძლო... უმრავლესობისთვის მხოლოთ სამწუხაროა ოჯახის, მამულ-დედულის გაყიდვა, კერიის დანგრევა, - მექნება და, შევიძენ უკეთესსო, ინუგეშებენ თავს. მაგრამ ვისაც სახლ-კარ-მიდამოში მთელი გვარის ლეგენდები, ზღაპრები, წინაპრების ტანჯვა და სიხარული ჩამარხული ეჩვენება, სახლის გაყიდვასთან, წარსულის დაშორებასთან ეკარგება მომავალიც; წინ აღარაფერია ჩვენთვის, თუ უკანიდან არ შემოგვყურებს წინაპრის მკაცრი, ულმობელი სახე - ტრადიცია, თუ ისა გვყავს, კიდევ ბევრი რისთვისმე ვვარგივართ, რაც საჭიროა ქვეყნისთვის... დაიმახსოვრე, ყმაწვილო, ჩემი სიტყვა.

- დღესა თუ ხვალ, მეც გამდენიან, - დუმილის შემდეგ დაუმატა ე-მ. - მგონი, ცოტა ერიდებათ ჩემი, და სიკვდილს უცდიან. ღმერთია მოწამე, არ მინდა მათი სულგრძელობით ვისარგებლო, მაგრამ ჩემს მაზლს რა ვუყო?!

- არ შეიძლება ნახვა?!

- როგორ არა... შედი... იამება. მე კი ცოტა საქმე მაქვს... სადილათ არ წახვიდე.

ერთი ოთახიდან მეორე ოთახში გავდიოდი, დერეფნიდან დერეფანში. ვარიდებდი თვალს, მაგრამ ვხედავდი რაღაც უცნაურობას... სამკუთხიანი ქუდი ბუდეთ ედგა ქათამს; ოთახი, რომელსაც, ჟამსა მას, „ლურჯი მისაღები“ ერქვა, ნაჩეჩი მატყლით იყო მოფენილი და ბიცოლას საყვარელ ბუდუარში გადებულ ჭოკებზე ჩამოეწყოთ ჭადის-ჭადის კონები.

ბოლოს თუთუნის კვამლზე მივხვდი, რომ აქ იწვა.

შევედი.

სუფთა ოთახი,

სუფთა მოწყობილობა.

მწოლარე სნეული მოკლე ყალიონსა სწევს.

- ა, შენ, გამარჯობა...

- როგორ ბრძანდებით?

- Сквернее скверного, брат.

ენის არევაც! წინათ ამ ოჯახში ქართულის გარდა სხვა ენას ვერ გაიგონებდით, თუმცა ზოგიერთმა წევრმა, როგორც ქალმა, ისე ვაჟმა, გარდა რუსულისა, ორი სამი ევროპიული ენა იცოდა.

- არა, გვარიანათ გამოიყურებით.

ავადმყოფმა ხელი დაიქნია.

- შენ იცი, ბიცოლა სად წავიდა?

- არა...

- ფულის საშოვნელათ... დღეს, რაღაც ეშმაკათ, ნაცნობმა ექიმმა მნახა და წამალი გამომიწერა... აი ახლა ცდილობს, მიყიდოს. ფული კი იოხტურ... - მწარეთ გაიღიმა სნეულმა.

- თუ ნებას მომცემ...

- Брось чушь болтать... ჩემი აღდგენა რომ ხუთ მანეთს შეეძლოს... ოღონდ ე-მ თუ გთხოვოს, იმას კი მიეცი, რადგანაც გთხოვს... Вот, брат, дворянское разорение.

გაჩუმდა... გაავსო ახლათ განელებული ყალიონი, მოუკიდა და თითქოს თავის თავს ეკითხებაო:

- კარგი... ე-ლო და ჩემი განსვენებული ძმა, მე და ჩემი ცოლი - ჩვენ ვიყავით დამნაშავე... ოჯახი მივატოვეთ, მეურნეობას არ ვაუმჯობესებდით, თვალყურს არ ვადევნებდით, მოურავები ვერ ავლაგმეთ, ხარჯს არ ვუთანხმებდით შემოსავალს და სურვილებს არ ვიზღუდავდით, მაგრამ ამ შენს ბიძას რა დაემართა? მშვიდი, წყნარი მუშა ანდა თუნდა ჩემი ძმა არჩილი...

- Да это понятно, - ჩაერია ახლათ შემოსული ე. - ჩვენი ცხოვრება ისეა მოწყობილი, რომ ფულის შემოსავალი არსაიდან არის და გასავალი კი ბევრია. ჩვენი იკარგება - სხვები კი უფულოთ არაფერს გვაძლევენ. ერთი ბოთლი შამპანურის ფასათ უნდა გაჰყიდო უგზო-უკვალობის გამო ერთი საპალნე შალამოური, რომელიც, მე რომ მკითხო, ბევრათ უკეთესია, ვიდრე კრისტალი და რედერერი. რამდენი იკარგება ძვირფასი ხე, მცენარე, საქონელი. არჩილს დიდი შემოსავალი ექნებოდა მარტო თხილისა, კანაფისა და ნიგოზისაგან. მთელი ტყე დარჩა...

ე. სიამოვნებდა, რომ ერმალო ჩვენთან მუსაიფში ერთობოდა: რამდენს შევჩერდებოდით, იმდენს ახალ რასმე მონახავდა.

სადილათ არ გამომიშვეს.

სუფრა თვით ე-მ გააწყო.

თვითონ ასუფთავებდა, ალაგებდა.

სად იყავი აქამდი, შე დალოცვილო, - ვფიქრობდი გულში... არც მის ტანს, არც მის ხელებს არ შეეფერებოდა ქათმის აქნა და პურის ჭრა, მაგრამ საცოდავი და საბრალო კი არ იყო ეს დიდი უბედურების გულმაგრათ გადამტანი ქალი, არამედ თანაგრძნობის, პატივისცემისა და აღტაცების გამომწვევი.

არიან ადამიანები, რომელთაც ჭუჭყიან ხელს წარღვნის დროსაც ვერ გაუწვდენ ახირებულათ.

ღარიბი, უბრალო სადილის შემდეგ გამოვეთხოვე... მოსვენება ეჭირვებოდა მოხუცს.

ეზოში გამოვედით... სამზარეულოს წინ, დაბალ სუფრაზე ისხდენ ნახევრათ მათხოვრები და სიამოვნებით ილუკმებოდენ.

- ამ საცოდავებს მაინც რა ვუყო? - მწუხარებით მითხრა ე-მ: Ты знаешь, весь их обед состоит из лука и чурека.

რა უნდა მეპასუხნა.

- შენთან სათხოვარი მაქვს...

- დიდი სიამოვნებით, თუკი შემიძლია.

- Пойдем.

ე-მ თავის ოთახში შემიყვანა. მხოლოთ სარკეს შეეხედებოდა ამ ოთახში, სხვა ყოველი ძველი, დახეული და დანგრეული იყო, თუმცა გაწმენდილი, თითქოს ამაყობდენ თავისი დანჟღრევითა და დაშლით.

- არ შეგაწუხებდი... წეღანაც გადავედი, ვთხოვე, მაგრამ აღარ მასესხა, ისედაც ბევრი გაქვთ წაღებულიო... Видишь ли, ერთი საქმე უნდა მომიხერხო, - და მან პატარა ალბუმი ამოიღო ყუთიდან. - ეს უნდა გამიყიდო... დაგირავება არა ღირს, ცოტას მოგცემენ, ან და ვინ გამოიყიდის.

ალბუმს გადავხედე... მართლაც მშვენიერი იყო... ძვირფასი და დიდის გემოვნებით გაკეთებული.

სპილოს ძვლის ყდაზე ბრილიანტებ-ჩამჯდარი პლატინის ასოებით გამოყვანილი იყო ხელთნაწერი: Величественной красоте в знак бесконечнаго восхищения 1872 года 1 января. Михаил.

წერტილები სისხლისფერი ლალით იყო დაწერილი, სურათების ჩასადები ჩარჩოები ვეშაპის ტყავით გაკეთებული და ოქროს ამურებით, ჩიტებით და ყვავილებით მოსადავებული. უფრო სქელ ქვედა ყდაში ჩამჯდარი იყო სამუსიკო ინსტრუმენტი...

მოვრთე... არ დაუკრა.

- მაგიც მიხვდა, რომ სამუსიკო დრო არ არის, - ვითომ იოხუნჯა ე-მ.

- ამაში ძლიერ ცოტას მოგცემენ... სხვისი სახელით ვის რათ უნდა?..

- თუ დაარღვიეს, რაღათ უნდა ეღიროს?..

- სულ ერთია, აქ მტვერში გდებას, ისევ...

- ეს ას თუმნათ მაინც ეღირება.

- Гораздо больше, мой милый, гораздо больше! - თითქმის შეურაცხყოფით, რომ მისი საყვარელი ნივთი დაამცირეს, მითხრა ე-მ...

- რატომ? - დაუმატა ე-მ. - სახელს შესცვლის მყიდველის სურვილისამებრ ოქრომჭედელი, მუსიკას შეასწორებს და ისე ადვილათ გაასაღებს... შენ, რა თქმა უნდა, ოქრომჭედელს უნდა მიუტანო.

- თუ ნებას მომცემ, ბიცოლა, - მოვექალაჩუნე, - ახლა ცოტა ფული მაქვს, ძლიერ გამახარებ...

- Ни за что!.. თუკი რამე გაქვს, არ გეწყინოს კი, ბიძა შენს გაუგზავნე... საწყალი ელენე წვალობს და ვერც თავს შველის და ვერც ბიძა შენს. მათგან შორს ვარ, მაგრამ ვიცი...

მართლაც რა უფლება მქონდა, მკვიდრი ბიძა და ბიძაშვილი მიმეტოვებინა და ხელი გამეწყო ე-სა და ერმალოსათვის რომელთაც, ძველის ჩვეულებით, ბიძია-ბიცოლას ვუძახდი, ნამდვილათ კი არ იყვენ ასე ახლობელი.

- აი ეს გამიყიდე კარგათ და უფრო მასიამოვნებ... Знаешь, იქნებ, в Тифлисе, у Гене...

V
ბიუსტი
ვიწრო გრძელი ველი; შორს ცის კიდეზე მოსჩანს აგერ-აგერ თოვლით აჭედილი მთა; ლურჯი, ფართოთ გაშლილი ცა მშვიდათ დაჰყურებს არეს; გორაკების ფერდობებზე თმახუჭუჭა ბუჩქები ჩამჯდარან: ჯეჯილს სიო დაჰკრავს; ზღვა ყანა იწყებს წყნარ ტორტმანს; ცალ-ცალკე თავ-თავები ტალღის შხეფსავით გასრიალდება, გაიელვებს ჰაერში და გაქრება; აქა-იქ, შორი-შორს მდგარი ნიგოზი, მუხა, ცაცხვი დოინჯ-შემოყრილ მდევებივით გაქვავებულან: ერთი ფოთოლიც კი არ ირხევა; ჰაერი კრთის, ალმური ადის.

შუაში უზარმაზარი ეზოა. ორ სართულიანი, კრამიტით დახურული სასახლე; გამურულ-გაშავებული სამზარეულო; კედლებ გამონგრეული საჯინიბო, საღორე და საქათმე, მარანი, ხულა, საბძელი, ყველაფერი გაშეშებულა, გაკაჟებულა. ბუნების საერთო მეჯლისია ირგვლივ; გალავნის იქეთ კი ყველაფერი თითქოს გამხმარაო. ეზოში ჩავედი. ცხოველის სულის ჭაჭანება არ ისმის. ერთი ხე არ მოიძებნება. ერთ მაღალ ბალახსაც კი ვერ ამოუყვია თავი, თითქოს აი ეს არის, მტერმა გაანადგურა, ამოწყვიტა აქაურობა და ეზოც ვერ გამორკვეულა უბედურებისაგანო. ყოველი ქვა თითქოს ვიღაცას ემუქრება მწუხარებისაგან გააფთრებული, რაც მომივიდა, მომივიდა - მეტს ვერას დამაკლებო. ეგვიპტის პირამიდები უსათუოთ ეგრე დაქცევის სიამაყით გამოიცქირება.

აივანზე ავედი. სახლი შიგნიდან არის ურდულით დაკეტილი. კარები ღრიჭოთაა დატოვებული. ხელი შევყავი ურდულის გამოსაძრობათ. კარს შერცხვა ძველი სტუმართ-მოყვარეობის დავიწყება და ადვილათ დამნებდა. რაღაც ფრინველები დაფრთხენ. უსათუოთ ღამის ფრინველები იყვენ - გატეხილ ფანჯარაში არ გაფრენილან - იქვე მიიმალენ ჩამონგრეულ ბუხარში. ძვირფასი პარკეტი ნაგავითაა მოსვრილი. შუაზე გატეხილ, დამტვერიანებულ სარკეში მხატვრულათ გამოიხედება ობობას ქსელით ერთმანეთზე გადაბმული შპალერის ნაფლეთები, როიალს სახურავი ახდილი აქვს. კონტრაბასის სიმი გაწყვეტილია და დაჭრილის წელივით საცოდავათ გადმოვარდნილა... გვერდზე ჰკიდია. კლავიშები სიკვდილის კბილებივით დარჩენილა, დაყვითლებულა; ხელმა წამძლია, დავკარი ერთ მათგანს და ისეთი უკმეხი, მძულვარე ხმით შემომძახა „დამეხსენიო“, რომ გამეორება ვეღარ გავბედე.

მეორე ოთახში იგივე სურათი. ძვირფასი აბრეშუმის ფარჩა გადავწიე და ლოგინის მაგიერ ძაღლის წვირიანი დაგლეჯილი ლეიბიღა დავინახე კუთხეში. ეს უნდა იყოს უკანასკნელი ფინიას სარეცელი, რომელსაც უკანასკნელი მოხუცი, ვინმე გამდელი უვლიდა... ეს გამდელი ვერ შორდებოდა ამ ადგილს, გამდელი და ფინია ორივე აქ დარჩა. ერთხელ ძაღლი გავიდა ეზოში და დაძაბუნებულმა ფეხებმა უკანვე ვეღარ შემოიტანეს უკიბო აივანზე. გადიაც აქ მოკვდა და მხოლოთ მღვდელმა მიაკითხა, ნახა გაცივებული გვამი და სამადლოთ დაასაფლავებინა. ვინ იყო ეს გადია, საიდან მოიყვანეს, აღარავინ იცოდა.

ვიღაც უცნობ მხატვარს ულაზათოთ, გულუბრყვილოთ გამოეყვანა ჭერზე ორი ანგელოზი - ემბლემა მოსიყვარულე ცოლ-ქმრისა, რომელნიც აქ, ამ ოთახში დაესახლენ.

დავდიოდი ასე ოთახიდან ოთახში. ერთიმეორეზე უფრო გაპარტახებულ, გაოხრებულ, ერთიმეორეზე უფრო მწუხარე და უფრო სევდიან, მაგრამ ამაყ, გაკაჟებულ გააფთრებულ ოთახებში.

ირმის ქორბუდიანი რქა შემოსჭედოდა ირგვლივ სურათის ჩარჩოს. სურათის მთელი ერთი მხარე სრულიათ მოხეული იყო, მოსჩანდა მხოლოთ დეზები და ჯინჯილები. თავი და ჯვრებით სავსე მკერდი უნაკლულოთ დარჩენილიყო. ეს იყო ვორონცოვი.

აი ამ ოთახში კი ნამდვილი ზღაპრული ამბავი ხდებოდა. ერთმანეთს ჩახუტებოდა ვერცხლის გვირგვინი; ნაზი ხუთფოლაქიანი ქალის საბალო ხელთათმანი; დამტვრეული სკამები; კუბოს ფარჩა; ლამპის შუშა; უძველესი ხელთნაწერები; აჭედილი პატარა კოლოფი; ჟანგით შეჭმული უტარ-უქარქაშო ხმალი, რომელზედაც გრძელ ზედ წარწერაში ძლივს გავარჩიე... „გიორგი სააკაძისაგან“... სავარძლები; ეტლის ბალიშები და მათ შორის თიხის ვეებერთელა ქოთანში მაგნოლია... შტოები უკვე ჭერს მიბჯენოდა და ფოთლები, ყლორტები, ყვავილები ერთმანეთში ლამაზათ გადახლართულიყო.

ერთი კუთხე კი ცარიელი იყო. იქ იდგა მტვერით დაფარული ბიუსტი სრულიათ განმარტოებული, თითქოს ყველაფერი მობეზრებია მეტის-მეტი სიყვარულით, თითქოს ეშინია, საყვარელ საგანთა შეხებამ ძველი იარები არ გამიღვიძოსო. ხელში ავიღე, ფანჯრის თახჩაზე დავდგი.

- შვილო, - თითქოს მეკითხებოდა საშუალო ხნის ქალის სახე, - მტერი ხარ თუ მოყვარე? თუ მტერი ხარ, რაღა უნდა წაიღო ჩემგან და თუ მოყვარე, რას მეტყვი? რა შეგიძლია? გინდა გამომაღვიძო? რისთვის? ვისთვის? ჩემს მკერდშიაც ფეთქდა გული სურვილით და მისწრაფებით სავსე. მეც გადავდგი ცდომილი ნაბიჯი, რომლის შესწორებას ვცდილობდი, მაგრამ აღარაფერმა მიშველა. მე თუ უკან ვიხევდი ნაპრალის საშიშროების უკვე შემგნები, სამაგიეროთ სხვები წინ მეწეოდენ და ჩავვარდით ერთად უფსკრულში. დამცინო გინდა შეცდომებისთვის? განა შენ არ შემცდარხარ?

ცხვირსახოცი ამოვიღე. მტვერი გადავწმინდე სახეს. დიდრონი, გამჭრიახი თვალები შემომაჩერდენ. ლოყებს უკვე ხანის ხაზები დასჩენოდა. მაღალს თხელ ტუჩებს ღიმი, სევდიანი ღიმი ხან შორდებოდა და ხან ისევ დააფრინდებოდა: უბრალო თავსაფრით ხშირი თმა ჰქონდა შეკრული ყელის ქვევით. მაღალი შუბლი და მაღალი ცხვირი სიმამაცეს აჩენდა, თუმც არ უკარგავდა ლმობიერ გამომეტყველებას. მთელ სახლში მხოლოთ ეს ბიუსტი იყო საგვარეულო სიამაყეს მოკლებული. ქალი უფრო ოჯახში თავ-შემოფარებულ დედას ჰგავდა, ვიდრე ოჯახის პატრონს - ქალბატონს.

ბიუსტი შევაბრუნ-შემოვაბრუნე. მოქანდაკის სახელს ვეძებდი - ზედ არაფერი ეწერა. გადავაბრუნე და შევიხედე ბიუსტის ღრუში. შიგ რაღაც ყვითელს მოვკარი თვალი. ამოვიღე; ქაღალდი გამოდგა. წყნარა გავხსენი. დამფრთხალი მწერი სწრაფათ გადახტა და იატაკზე დავარდა. ქაღალდი გავშალე. ეს იყო კარგა მოგრძო, მწვანე, დროისაგან ფერ-დაკარგული ბარათი. აი ისიც! მხოლოთ ნიშნები დავსვი თავ-თავის ადგილს და ის სიტყვები, რომელიც ვერ ამოვიკითხე, ჩემის სურვილისამებრ შევცვალე:

„ჩემო ვარდის კოკობო!

„ჩაგეხვევი მაგ გედის ყელში და ათასს გაკოცებ. სხვა ღვთით კარგათ ვარ. სასიამოვნო ამბავი ათასი მინდა გაგაგებინო, რომელი ერთი გითხრა?

ჩემი გიჟი ძამიას საქმე, როგორც იქნა, მოვაწყე. პოლკოვნიკმა, როგორც კი გაიგო გულბატ რევაზიჩის შვილს უნდა ჯარში შემოსვლაო, თვითონვე მომიგზავნა მოციქული. ახლა ფორმა აცვია და მთლად გადირია, მაინც ვერ ბრძანდებოდა დიდის ჭკუის: მუდამ მეღრიტინება, ფული მომეციო; როცა არ ამბობს, ისეთი სახე აქვს, შენმა მზემ, თითქოს ცარიელი ქისა იყოს და პირდაღებული ელოდეს, როდის ჩამიდებენ რასმეო. ფულს ჯანი გავარდნია, ერთი არ მომწონს - ბანქოსა თამაშობს და კიდევაც სვამს.

გუშინ კნეინა ნინოსთან ვიყავი. ვორონცოვს გაუგია, რომ აქ ვარ და კნეინასთვის უთქვამს, ეს თქვენი კნიაზი ნამდვილი დათვი უნდა იყოს, ასეთი დიდი კაცის შვილია და არც მოდის და მიწვევს სტუმრათაო. Но красавицу княгиню не дадим ему замучить в деревенской глуши-ო. შენზე უთქვამს, ისეთის მამის შვილია, რომ პირდაპირ სტატს-დამობაზე წარვადგენ ხელმწიფესთან, მაშინ ხომ ამოიყვანს მისი განდეგილი ქმარიო. ახლა ხომ იცი კნეინა ნინოს ამბავი, დაიწყო და დაიწყო, სულ ქვესკნელში ჩამაძვრინა - შენ ასეთი ხარ, სულ უკან-უკან იკუნჩხები, რაღაც ორ მანეთს ერიდები და არ გინდა არც შენ გამოიხედო ქვეყანაში და არც შენი ცოლი გამოახედოო.

მეც ბევრი ვეღარ გავჯიუტდი და დავეთანხმე, ამ ზამთარს თფილისში გავატარებთ-მეთქი. ვიცი რაც ორი მანეთი დაგვჭირდება, მაგრამ ჯანი გავარდნია, სოფელ-ქვეყანას ხომ ვერ გამოუსხლტებით! გიხარია განა, კნეინაჯან: ერთი შენც გაინავარდებ რუსის კავალრებთან - ტანცი მანცი, პიკნიკი და არშიყობა!

არ გეწყინოს, სულიკო! გეხუმრები, ოღონდ ერთად ვიყოთ და არაფერია - ხარჯსაც გაუძლებთ ღვთით!..

შენთვის ერთი ისეთი სამაჯური ვიყიდე, რომ სულ თვალს მოთხრის შენ ძალუა ქალბატონს... მიკირტუმს გამოვართვი... იმერეთის დედოფლის ნაქონი უნდა იყოს. საიდან იშოვა ამ სულწაწყმედილმა, არ ვიცი. კარგი რამ კი არის! ორი თითის სიფართე ოქროს რვა ნაჭერია ერთმანეთზე რგოლებით გადაბმული; ყოველ ნაჭერში თვალის კაკლის სისხო ბრილიანტია ჩასმული; ბრილიანტებს ირგვლივ იაგუნდი და ლალი აქვს შემოვლებული.

ბიჭსაც დავაბარე, მაგრამ იქნებ დაავიწყდეს, ამიტომ გიორგის უბრძანე, მიღებისთანავე ათი ურემი დაამზადოს და რაც ზედ დაეტევა, ძველი ვენახის სათაური ღვინო გამოგზავნოს, აქ ჩამოუტანს მიკირტუმს. თითონ ჩამოყვეს. სარწყავში არ მოატყუებინოს თავი მიკირტუმს, თორემ ტყავს გავაძრობ მაგასაც და მიკირტუმსაც. ახლა ჩვენი ურმები არ გამოგზავნოს - შენი წამოსვლისთვის იქნება საჭირო, არამედ ხიზნებს გამოაყვანინოს ხარ-კამეჩები. თუ გაჯანჯლდენ, ეგრე უთხრას ჩემ მაგიერ, ღმერთს შეატირებს თქვენ ოჯახებსა-თქო.

ჩვენი ეტლი აქ საყოლათ არ ვარგა. ჩემი ძალუა, კნეინა სოფიო მევაჭრებოდა, კარეტას მოგყიდიო. სამას თუმანს მთხოვდა, მე კი მაშინ ორასზე მეტს არ ვაძლევდი. მიეცი ორას სამოციც - დაგეთანხმება უეჭველია. მარა ჯერ იყიდე კარეტა და მერე უთხარი ჩვენი ამბავი, თორემ შვილებს დააწინდრებს და კარეტას კი არ მოგვყიდის.

გიორგის უთხარი ენკენისთვის დამდეგისთვის დაამზადოს თუთხმეტი ურემი სანოვაგე, ასი ხბო, ორასი კრავი, ქათმები, იხვები; ცხენებს კარგათ მოუაროს. რვა ცხენი უნდა წამოვიყვანოთ. ბიჭებიდან სესიკა, ნინია, კოსტა - თუში, ზურაბა, ლევანა, ორივე ძმები ჩოგონაშვილი და სიმონა ხახულას შვილი წამოსაყვანათ მოამზადეთ კარგათ, ტანით და ფეხით, რომ აქ თავი არ შევირცხვინოთ, მზარეული სოფრონა წამოვა და მასვე უბრძანეთ ორი აირჩიოს დამხმარეთ, რომელიც ერჩიოს. ისინიც კარგათ გამოაწყვეთ. ქალები შენი საქმეა, ვინც სჯობია, ისინი წამოიყვანე, გადია ჩემი კი უსათუოთ წამოიყვანე; აქ ქალაქში ბიჭები სულ ვერანდებიან, და ეგ მაინც თვალყურს დაიჭერს. ზალიკამაც კი დამიწყო აქ ცუღლუტობა. მანდაურებს გოგიაც ეყოფა.

ასე ათს ენკენისთვეს ძალიან ადრე გამოემგზავრე კარეტით. ერთი ბიძა-შენთან გაითენე, მეორე გაიოზ ბერთან და მესამე დღეს, თუ ქალაქს ვერ მოაღწევ, მცხეთის მონასტერში დარჩები. ქალბატონ დედას ხელს ვეამბორები; კნეინა სოფიო, ჩემი რძალი მომიკითხე თავმდაბლათ. მღვდელს, გადიას, გოგის ჯალაბსა და მსახურთ სალამი უბრძანე.

შენი ხილვის მოუთმენლათ მომლოდინე თავადი გიგო“.

**

გვარი ისეთი ხვეულის ხელით არის ნაწერი, რომ ვერ ამოვიკითხე.

წერილის ბოლოში მეორე გვერდზე ნაძალადევის რუსულით მიწერილია:

„საყვარელო ძალუა კატო!“

„გიგო ჩემის გაჭირვების გარდა ყველაფერს მოგწერდა. ათასი ხარჯები მაქვს. ჩემი ძმა უფროსი ვარო და ისე იჭერს თავს, რომ ნახევარს ვერაფერს ვეუბნები. ვიცი შენი კაი გულის ამბავი და ამიტომ გულახდილათ გწერ: შენი ჭირიმე, ჩემო კატო, ჩემი სამივე ცხენი და წისქვილი თავისი ადგილით გამიყიდე. თუ კიდევ ზედ რასმე დაუმატებ და გამომიგზავნი, შენი ყმა ვიქნები საუკუნოთ, როგორც წინათვე ვიყავი. ისინი ხომ საკუთრივ ჩემია და ბატონი ვერაფერს იტყვის - შენ მაინც რას გეტყვის. მეც კაცი ვარ და ცხოვრება მინდა. აბა რას იცხოვრებ კაცი იმ ფულით, რასაც გიგო მაძლევს: ერთი დეზი რვა მანეთათ ღირს, ერთი ქუდი თუთხმეტ მანეთათ. მეტი ქაღალდიც აღარ რჩება დასაწერი!

ვრჩები შენის იმედით შენი მოყვარული ძმა სიკო“.

**

ავხედე ბიუსტს. ისევ ის ლმობიერი სახე, ისევ ის წყნარი და მშვიდი ქალი გადმოიყურებოდა სევდიანის თვალებით. ისევ ღიმი კრთოდა ტუჩებზე:

- აი, შვილო, - თითქოს მეუბნებოდა უსიტყვოთ ქალი: - აი პატარა სიკო, რომელსაც შვილსავით ვზრდიდი და უმანკო იყო, ნამდვილათ ვიცი, როგორც ქალწული, აპირებდა მოტყუებას, ისე ვიყავით ყველა მოტყუებული. ყველა თითქმის ვგრძნობდით, თითქოს ვხედავდით გამოურკვეველ ქსელს, მაგრამ მაინც ვებმებოდით მახეში. მაშინ არ გამიყიდნია არც ცხენები და არც წისქვილი, ფული კი გაუგზავნე პატარა სიკოს მისი რვა-მანეთიანი დეზებისა და ხუთმეტ-მანეთიანი ქუდისათვის. ყველაფერს მალე, უკვე ჩემს მახსოვრობაში დაეტყო, რომ არც წისქვილი, არც მამული, არც დედული აღარ ეკუთვნოდა დიდის ხნით ჩვენს გვარს.