გვაქვს თუ არა ქართულ ლიტერატურაში ეკფრასისი

#ლიტმცოდნეობითი_ოპუსები
#ლექსმცოდნეობითი_ოპუსები
ნინო დარბაისელი

გვაქვს თუ არა ქართულ ლიტერატურაში ეკფრასისი?

ეკფრასისი - ბერძნული სიტყვაა, ნიშნავს აღწერას. მისი ტრადიცია ანტიკური ლიტერატურიდან იწყება და მის  კლასიკურ, საუკეთესო მაგალითადაც მიჩნეულია ჰომეროსის მიერ “აქილევსის  ფარის აღწერა”. სხვა გმირთა ფარების აღწერის  ლიტერატურული ტრადიციაც  ანტიკურსავე ლიტერატურაში, რომლის ნიმუშების ნაწილმაც  ჩვენამდე მოაღწია,  დიდადაა ჰომეროსის ქმნილებით დავალებული.
      აქ მაგონდება ეკფრასისადმი მიძღვნილი საკუთარი  ძველი ლექსი (2014), რომელსაც იცნობს ჩემი მკითხველი

აქილევსის ფარი  

,,- თვლემდა ალბათ ჰომეროსი,
თვლემდა დიდხანს
და მთვლემარე თხზავდა,
არა - ამბავს ომებისას,
ვინ ვის როგორ შეერკინა,
ანდა დაუზავდა,
ფარს ლანდავდა გასაოცარს,
თვით ჰეფესტოს ხელით ნაჭედს,
გმირი აქილევსის
და ასოცზე მეტი ბწკარის
დამტეველი ვრცელი ლექსი
მის აღწერას უძღვნა.
გვასწავლიან:
,,ეკფრასისი",
(მოიძიე ლექსიკონში)
ასე დააფუძნა.
ეს რომ არც ადვილია და
ეს რომ არც ტყუილია და
ჭორი,
გაიხსენე ილიადა,
და მითხარი,
აქილევსი,
ბრძოლით ნაჯაფარი
მარჯვენათი მტერს თუ უტევს,
მარცხენა ხელს რაღად აცდენს,
რაღად უნდა ფარი. 
ვისაც სადმე შეეჭიდა,
ყველგან მისი ძალა ჭრიდა
აცამტვერა მტერი.
მჯობის მჯობი მოსრა ყველა,
ანუ, როგორც ნათქვამია,
მტერს გაავლო მუსრი,
მაგრამ ფარით იფარება ქუსლი?

ასეთია ხელოვნება,
თუ ოსტატმა  ნიჭით გააჯერა,
იყოს დაუჯერებელი,
გვჯერა!"

დაგეთანხმე.
წავიმახვილგონიერე:
,,-იმ ჰეფესტოს ფარის ნაცვლად
ქუსლსაფარი შეეჭედა, სჯობდა.
ანდა დევგმირს ქალის კაბა დაფარავდა?
ზომით ვერ ცნეს?
მტერი დარაჯობდა..."

თემის შეცვლა განა ღირდა?
მეხსომება, რაც ამაგი დამდე,
მარიდებდი მახვილთ, გულზე დანაღირთა.
მოვაღწიეთ დღეს ამ მაგიდამდე:
ორი ჭიქა, 
ერთი ბოთლი კონიაკი,
(ამირია გონი აკი.. - 
უადგილოდ რა მარითმებს ამდენს!)

ერთი ვიცი,
წინ - არ დარჩა არაფერი.
გინდ მეფერო, გინდაც გამიავდე.

სიყვარული  დარჩეს ამბად!
ნახავ, ალბათ -
თეფშქვეშ
შენი გასაღები დავდე.

2014

    როგორც დასაწყისშივე აღვნიშნე, ეკფრასისი - ნათლად და მარტივად,  დესკრიფციას ანუ აღწერას ნიშნავს. 
ჩვეულებრივ   ლექსსა თუ სხვა ლიტერატურულ ტექსტში აღიწერებოდა ხელოვნების რაიმე ქმნილება, ტაძარი,  ნაგებობა, ქანდაკება, ნივთი და მისთ. 
    გალაკტიონის ეკფრასისულ შედევრს ,, ქებათა ქება ნიკორწმინდას” თეიმურაზ დოიაშვილმა საგანგებო  გამოკვლევა უძღვნა.  
(ლექსს აქ აღარ დავდებ. დარწმუნებული ვარ, ჩემმა და ზოგადად ქართველმა  მკითხველმა ზეპირად იცის).
    არსებობს  ინტერნეტით ფართოდ გავრცელებული აზრი, რომ ეკფრასისად უნდა მივიჩნიოთ გრიგოლ ორბელიანის ,, თამარის სახე ბეთანიის ეკლესიაში” , რასაც მე ვერ გავიზიარებ,  იმის გამო, რომ მხოლოდ იმ  მწირი მახასიათებლებით, რაც ამ ლექსში გვაქვს, ემოციურად რაოდენ მძლავრადაც არ უნდა იყოს ნათქვამი,  მეფის სახე გაბრწყინებულიაო,  თვალნი კი ცად აუპყრია, ხოლო ტაძარი- სადაც იგია გამოსახული, ნანგრევებადღაა შემორჩენილიო, ძალზე მცირეა იმისთვის, რომ  ტექსტი ეკფრასის ნიმუშად მიგვეჩნია.
თანაც, სიტყვები ლექსიდან ფიქციაა:

 ...მარამ ცად თვალნი 
გაქვს მიქცეულნი, 
და მე ვეღარ მცნობ გულ-შემუსვრილსა, 

იქნებ ამაზე ყურადღება არც უნდა გამემახვილებინა,  რომ არა ერთი გარემოება: 
პროექტი, საიდანაც ეს გაუგებრობა იღებს სათავეს, ასე იწოდება”ლიტერატურული თერაპია”. ხოლო ეკფრასისის შესახებ თავის ცოდნას  პოეტი რატი ამაღლობელი გვიზიარებს
(იხ . ლინკი
 https://share.google/images/FwdiPRrUGV5SaTD39
 შედეგად გამოდის, რომ მცდარ ინფორმაციას ავტორიტეტულად ვუნერგავთ მოწაფეებსა და მათ მასწავლებლებს, რომელთაც ერთხელ ასე ჩანერგილი შემდგომ მთელი ცხოვრება გაჰყვებათ.
     საქმე ისაა, რომ ბეთანიის ფრესკაზე თამარის მზერა ცად კი არაა მიმართული, არამედ  მაშინდელი ქართული, ქრისტიანული  ფრესკული ხატწერის ტრადიციის მიხედვით, სწორად  იცქირება მნახველ-შემხედავისკენ და ამაში ადვილად დარწმუნდება  თუნდაც ფრესკის ფოტოს მნახველი. 
    ანუ   კიდევ ერთხელ, დაბეჯითებით ვიმეორებ . ეს -  ეკფრასისი კი არაა, ორბელიანისეული პოეტური ფიქციაა. ეს   ერთერთი უმცირესი ფრაგმენტი ლექსისა რომ ეკფრასისად    ჩაითვალოს,  გამოვა, რომ მთელი ქართული პოეზიაა მისი ნიმუშებით სავსე!
    ვიტყოდი,  მაინც რაღაცაა,  ჩვენს ლიტერატურაშ თეთრი ლაქის შესავსებად რა უჭირს-მეთქი, მაგრამ ეკფრასისის ამაზე ბევრად  უწინარესი  ნიმუში მეგულება ვეფხისტყაოსანში: 

ციხეს ვზი ეზომ მაღალსა, თვალნი ძლივ გარდასწვდებიან,
გზა გვირაბითა შემოვა, მცველნი მუნ ზედა დგებიან,
დღისით და ღამით მოყმენი ნობათსა არ დასცდებიან,
მათთა შემბმელთა დახოცენ, მართ ცეცხლად მოედებიან.

თუ რაკი აქ ქაჯეთისაა ციხეა, ეს არ ითვლება?
    თუ მაგალითს ვეძებთ, ბარათაშვილის “საყურე” - გაცილებით ახლოა იმასთან, რასაც ეკფრასისს უწოდებენ. 

 ვითა პეპელა
არხევს ნელნელა
სპეტაკს შროშანას, ლამაზად ახრილს,
ასე საყურე,
უცხო საყურე,
ეთამაშება თავისსა აჩრდილს.
ნეტავი იმას,
ვინც თავისს სუნთქვას
შენსა ჩრდილშია მოიბრუნებდეს!
შენის შერხევით,
სიო-მობერვით
გულისა სიცხეს განიგრილებდეს!
ჰოჲ, საყურეო,
გრძნებით ამრევო,
ვინ ბაგე შენს ქვეშ დაიტკბარუნოს?
მუნ უკვდავების
შარბათი ვინ სვის?
ვინ სული თვისი ზედ დაგაკონოს?

ნახეთ, თან რა დინამიკაა სახისა!
    და  რაც მთავარია, ქართულ პოეზიაში გვაქვს ეკფრასისის სრულიად  უნიკალური ნიმუში, რომელიც დაახლოებით იმავე დროსაა შექმნილი, რა დროსაც ორბელიანის ზემოთ დასახელებული ქმნილება.  (მაპატიეთ, აქედან თარიღების დაზუსტების შესაძლებლობას მოკლებული ვარ . ჩავთვალოთ, რომ ეპოქაა  ნამდვილად იგივე!) 
ვგულისხმობ ალექსანდრე ჭავჭავაძის ,, გოგჩას”.
დიდი ზომის ლექსია. მომყავს ფრაგმენტი:

აჰა, პალატთა დიდებულთა ნგრეული ნაშთი.
აჰა, ქალაქთა ჩინებულთა ხვედრი უცილო,
აჰა, ჩვენისა მომავლისაც ნამდვილი ხატი;
მხოლოდ აწმყოზე რას დაბმულხარ, ხედვავ ბრმობილო!     

აქ  უკვე ნამდვილად ეკფრასისის, თანაც ორმაგის (!) და მე ვიტყოდი რეტროსპექტიული ეკფრასისის უნიკალური ნიმუში გვაქვს. შეგახსენებთ, ლირიკული გმირი შესცქერის ტაძრის ნანგრევებს, აღწერს მათ და აცოცხლებს გარდასულთა ყოფას)
 გასული საუკუნის ოთხმოციან წლებში გოდერძი ჩოხელმა  (სავარაუდოდ,  “გოგჩით”  შთაგონებულმა) თავის ერთ-ერთ პირველ ფილმში ,,ადგილის დედა” - კინემატოგრაფიის ენაზე  გააკეთა    იგივე - ორმაგი ანუ რეტროსპექტიული ეკფრასისი. შეგახსენებთ: იქ დათოვლილ-დაცარიელებულ სოფელში გარდასულთა ხმები ცოცხლდება.
    რა დროსაც გოდერძი ჩოხელის ფილმი გამოვიდა. დაახლოებით იმავე პერიოდში გერმანულენოვანი ეკფრასისის   ცნობილი ნიმუში - რაინერ მარია რილკეს ,,ჰეტერათა სამაროვნები”გამოქვეყნდა ანუალურ ანთოლოგიაში ,,პოეზიის დღე”. 1984:

…შემოწყვეტილი სარტყლები და ბრტყელი გემმები
და პაწაწინა სხეულები დიადი მოდგმის,
მცინარი პირი, მროკავები და მორბენალი,
ოქროს ბალთები, ცხოველ-ფრინველთა ავგაროზებზე -
- სანადიროდ მოზიდული ციდა მშვილდები,
ქინძისთავები, სარჭები და ნატიფ ნივთებში -
- წითელი თიხის მრგვალი ნატეხი
და შესასვლელზე ამოტვიფრული წარწერა შავი -
გაჭენებული ოთხი ცხენის მკვრივი ფეხები,
კვლავ ყვავილები, ჩაბნეული მარგალიტები
და ფერნათელი თეძოები პატარა ქნარის
და ნისლებივით ჩამოწოლილ რიდეთა შორის
ფეხსაცმლიდან, როგორც პარკიდან
გამოსაფრენად გარინდული ტერფის პეპელა.
 (მთარგმნელი ნინო დარბაისელი)
  
თუმცა არა მხოლოდ პოეზიაში, არამედ ქართულ პროზაში გვაქვს ეკფრასისის ბრწყინვალე ნიმუში, რომელსაც მე ნაწარმოების ჟანრიდან გამომდინარედ ,, ფიქციურ ეკფრასისს ვუწოდებდი.
ეს არის ნაირა გელაშვილის რომანის ,, დედის ოთახის” დასაწყისში დედის ნაქსოვი ფარდის აღწერა.
    ამ მოკლე ოპუსს არ შეიძლება, სრული სურათის წარმოდგენის პრეტენზია ჰქონდეს.  
ვვარაუდობ,  რომ ქართულ ლიტერატურაში სხვა მრავალი მაგალითიც იქნება.  ჩემთვის შეხსენებასაც არ დაიზარებთ.
მე,  უბრალოდ,  ახლა ესენი გამახსენდა.
და კიდევ ერთი  ლექსი თქვენი მონა- მორჩილისა ,,

ნინო დარბაისელი

სულელების ხომალდი. ბოსხი

სულელების  ხომალდი,
კაპიტანიც -  სულელი,
ნამთვრალევნი, ხომლამდი
ყირას გადასულები!

გზა მთვარემდე პგონიათ ნიჩბის ერთი მოსმა,
ნების თავისუფლება - ზედ გემბანზე მოფსმა,
ღრიანცელში სჩვევიათ ცეცხლზე ზეთის მოსხმა.
სულაც არ ენაღვლებათ ის, რაც იცის ბოსხმა,
 რაც შორეულ ანტიკას ჩაესახა საშოში:
არის ძალზე საშიში
 ბრძენის მასხრად აგდება.
ამ აგდებით ქვეყანა ბრიყვებით მარაგდება. 
შუა ზღვაში ბრიყვობა
არის ნამეტანი,
დააშორო ერთმანეთს, ვით თავი და ტანი,
ხომალდი და იმისი ბრძენი კაპიტანი.

 ტვინის ერთი ნასახიც არ ემჩნევათ  ლუპით, 
საჭმელ-სასმელს დააცხრნენ, ნთქამენ ყლაპა- ყლუპით,
მერე - ვეღარ უშველით ცრემლის ღაპაღუპი,
სულელების ხომალდი არის დასაღუპი!

მაგრამ მეტისმეტადაც  ნუ დაგწყდებათ გული.
- უკვე დაღუპულია და ხავსმოდებული
ხმელეთზეა ხომალდი სადღაც მიგდებული.

დღესდღეობით პირადად მე შემხვედრია ამ ტერმინის მნიშვნელობის უტრირების ანუ გაზვიადების ცდები. 
გაუგებრობაში რომ არ გაიხლართოთ,  მარტივად დაიხსომეთ, ეკფრასისი -  რაიმეს აღწერაა. 
   სად შემიძლია მე ამდენი სერიოზულობა. ახლა გამახსენდა  რევაზ ლაღიძის ცნობილი “სიმღერა თბილისზე”,რით არაა ეკფრასისი: 

ნეტავ სად არის კიდევ ცა
უძიროდ ლურჯი,  ხალასი
სწორედ ისეთი როგორც შენია.

ნაიარევი წარსული
ნანგრევი ნარიყალასი
ჭაღარასავით შემოგვრჩენია...

თბილისო!...
მზის და ვარდების მხარეო
უშენოდ, სიცოცხლეც არ მინდა...
სად არის, სხვაგან ახალი ვარაზი,
სად არის ჭაღარა მთაწმინდა.

ჩაივლი მტკვართა ხეივანს
და გაზაფხულის ვარდები,
გვეგებებიან მწვანე ჭადრები.

აქ არ იმღერო ძნელია.
აქ ხომ ფოთლებიც მღერიან
და ცა ფირუზზე ლურჯი ფერია.

 - - - 

დავალება: აირჩიეთ რომელიმე ფერწერული ნამუშევარი, მაგალითად, ფიროსმანის ნამუშევარი და აღწერეთ ლექსად, ფორმა და სახეობა ლექსისა - თქვენი სურვილისა და შესაძლებლობის მიხედვით.