სამოსელი პირველი (ნაწილი I)

სოფლად

თავი პირველი

ლტოლვილი მოვიდა

ჯერ კიდევ ძალიან ბნელოდა, მხოლოდ ერთგან, დასალიერზე, თითქოს ოდნავ გაბაცდა ცა. წვიმას ახლახან გადაეღო, წვეთები უხმაუროდ სხლტებოდა ერთი ფოთლიდან მეორეზე და აკანკალებული, გალუმპული, ერთიანად სმენად გადაქცეული ლტოლვილი ყურს უგდებდა ამ ილაჯგამოცლილ ჩქამს. ყოველნაირ ხმაურს აიტანდა იგი, გარდა ფლოქვების თქარათქურისა. წამდაუწუმ მდევარი ელანდებოდა და, ღონემიხდილი, ორივე ხელით ჩაბღაუჭებოდა სველ ტოტებს. აქამდე ვერავინ შენიშნავდა, ისე გატრუნულიყო, ხეს ჩახუტებული; ახლა კი, გათენებისას, როცა ძალიან აცივდა და შეწუხებული ლტოლვილი აწრიალდა, იმ გაბზარულ სიბნელეში აშკარად გამოირჩა მისი ჩაშავებული, მოძრავი სილუეტი. საშინლად ეძინებოდა, ძლივს იმაგრებდა დამძიმებულ თავს. კიდევ კარგი, რომ იჯდა მაინც - იმოდენა აღმართის შემდეგ დაღლილ, გადატყავებულ ფეხებს ასვენებდა. აქ, ხეზე ამძვრალს, ძაღლებიც ვერ შესწვდებოდნენ. თუმცა, ყეფა არც გაუგონია. ცოტათი გამხნევდა და იქვე მოშივდა. უბეში ჩაიყო შეციებული თითები და პურის ყუა ამოაძვრინა. ნელა, აუჩქარებლად ილოღნებოდა - ასე იზოგავდა სიამოვნებას, მაგრამ ერთი ბეწო პური იყო და ჩქარა შემოეჭამა. უფრო აეშალა საღერღელი, სოფელს მიაჩერდა, სადაც საჭმელი უნდა ეშოვა. ოდნავ გამოიკვეთა სახლები, ისევ შეათვალიერა მიდამო და უცნაურმა შიშმა შეიპყრო: მდევრებისა კი არ ეშინოდა, სულ სხვა რაღაცის - მაინც რა საოცრად, როგორ თენდებოდა!.. უნახავს კია როდესმე ისეთი უცნაური, მკვეთრად გამოხატული ფოთლები, ანდა ისეთი მყარი მესერი თუ უნახავს, იმ ბინდბუნდში თვალნათლივ რომ იკრეფდა ძალას... როგორ მოცურავდნენ ხეები ძალიან შორიდან, ლოდებიც რა დინჯად ამოდიოდნენ მიწიდან, ისეთი საშიში სიოც თუ უნახავს სადმე, გამთენიისას რომ სცოდნია, და სიოს აყოლილი მკრთალი ჩრდილების მიწაზე ბოგინიც რა უცნაური და შემაშფოთებელი იყო... ვეღარ გაჩერდა ადგილზე, ხიდან ჩამოხტა და მახლობელი სახლისაკენ გაემართა. ჭიშკართან შეჩერდა და, თავაწეული, ნესტოებდაბერილი, ეჭვით ყნოსავდა ჰაერს. ეზოში შეაბიჯა, თავლას ფრთხილად აუარა გვერდი. მერე რაღაც პატარა, ქვის შენობაში შევიდა და ისე უცნაურად დაგუდული მოეჩვენა იქაურობა, თავბრუ დაეხვა და იქვე პირდაპირ იატაკზე დაჯდა. სული რომ მოითქვა, მიმოიხედა - აქ ისე არა ციოდა, ოღონდ მუქი მინები ჩაესვათ სარკმელში და უცხოდ ბნელოდა.

ძალიან თუ შეშინდებოდა, იდაყვსქვემოთ და ნეკნებზე გაყინული ნემსები დაეძგერებოდა და ახლაც ასე მოუვიდა - თითქოს იქვე, სიბნელეში, ვიღაც სუნთქავდა. ჯერ ეგონა, თვითონ თუ იყო, მაგრამ მერე, დაღლილმა რომ ამოიოხრა და წამით გაიტრუნა, ისევ მოესმა სუნთქვა. შიშმა ერთიანად აიტანა, თვალები მოიფშვნიტა და იყვირა:

- ვინ ხარ!

- მე ვარ, მე.

მშვიდი ხმა იყო, დამაწყნარებელი; მაინც კედელთან მიჩოჩდა და ზურგით მიეყრდნო. ისე დაიძაბა, თითქოს ამ მყარი კედლის განგრევა სურდა; და თუმცა ვერაფერი გამოუვიდა, მაინც გამხნევდა და რაღაცა ძალაც იგრძნო. ფეხზე წამოსადგომად არ კმაროდა ეს ძალა, მაგრამ შეკითხვისათვის კი ეყო:

- ვინ შენ...

- ამ სახლის პატრონი.

- მერედა, აქ რას აკეთებ?

- ამას მე მეკითხები?

ლტოლვილმა ისე დაირცხვინა, ცოტათი დამშვიდდა კიდეც. ის კაცი მშვიდად, წყნარად ებაასებოდა და შემოხვეწილს გული აუჩუყდა:

- მე... - მკერდზე ხელი მიიდო ლტოლვილმა, - მე დიდი დამნაშავე ვარ, რომ შემოვედი, მაგრამ...

- არა უშავს. ალბათ გციოდა.

- დიახ, იცით, მე ძალიან მციოდა და...

- ჰო, ვიცი, მჯერა.

- იცით, მე... მე საერთოდ... მე დამნაშავე...

- კარგი, კარგი, - დაუყვავა კაცმა, - კარგი, გაჩუმდი.

შემოხვეწილს ძარღვებში სიხარულმა დაუარა, გააბრუა, მხარზე დაუვარდა თავი. ერთხანს თვალდახუჭული იჯდა, კედელს მიყრდნობილი. მერე ისევ აფორიაქდა - კიდევ რაღაც, რაღაც აუცილებლის მოსმენა მოუნდა, საბოლოოდ რომ დამშვიდებულიყო და იქითკენ გახოხდა, ხმა რომ მოისმოდა. მუხლებით ქვის იატაკს ეხახუნებოდა და სქელ კედლებს უმწეოდ აწყდებოდა ეს ხრეშისდამაგვარი ხმა, მერე კი, სიჩუმე რომ ჩამოვარდა, ლტოლვილმა ხელისგული მიადო კაცს მუხლზე, ახედა და შეევედრა:

- ნურაფრის მეშინოდეს?

კაცი დაფიქრებული დასცქეროდა, მერე თავზე დაადო ხელი და უთხრა:

- ნურაფრის გეშინია.

და უცებ ლტოლვილი პირქვე დაემხო და თითებით იატაკი მოხოჭნა. ხელები აუძაგძაგდა, მხრებიც, ზურგიც უცახცახებდა. ცრემლებს ყლაპავდა, სახეს უსვამდა იატაკს, ლოყას ადებდა, ყოველ კუნთს ჭიმავდა, სლუკუნებდა - ეს შვება იყო, კაცი მოთმინებით იცდიდა, როდის დაწყნარდებოდა ლტოლვილი. კედლისკენ შებრუნდა და სანთელი აანთო. რომ შემობრუნდა, ლტოლვილი თვალებს ახამხამებდა და სახემოთითხნილი შესცქეროდა სანთელს.

- ახლავე მოვალ, - უთხრა კაცმა, - ალბათ მოგშივდა.

- კი, ძალიან მშია, - თვალი არ მოუცილებია, ისე დაიქნია თავი ლტოლვილმა.

სანამ კაცი დაბრუნდებოდა, ლტოლვილმა სანთელს მიუშვირა დამზრალი თითები და გაუკვირდა - საოცრად გამჭვირვალე, ლამაზი ფერის თითებს ხედავდა. მერე ლოყა მიუშვირა, შუბლიც, შეთბა და მადიანი ზმორება აუტყდა, კედელთან დაჯდა, კისრის სახსრები აატკაცუნა. ვერც შეამჩნია, როგორ მიუახლოვდა კაცი და მისი ხმა რომ მოესმა, შეკრთა:

- ა!

- აჰა, მოგიტანე.

- რაა... ეს რაა...

- პური და ღვინოა.

- ო... - პურს წაეტანა ლტოლვილი, - ო, რა თბილია, - და კიდევ ერთხელ მუდარით შეხედა.

- ჭამე, შენია.

ლტოლვილი ერთხანს მადიანად ილუკმებოდა, მერე თუნგს წაავლო ხელი:

- ჭამე, შენია.

- დავლიო?

- დალიე.

- თქვენ გაგიმარჯოთ, - თქვა ლტოლვილმა და ისევ აუჩუყდა გული: - თქვენ გაგიმარჯოთ, თქვენისთანა ადამიანი არ შემხვედრია ჯერ...

- შენც გაგიმარჯოს, მიდი, დალიე.

- ყველა თქვენიანს გაუმარჯოს, - ვედრებით შესცქეროდა ლტოლვილი, - შვილები თუ გყავთ...

- მყავს.

- რამდენი...

- ორი.

- ქალ-ვაჟი?

- ვაჟები.

- იმათაც გაუმარჯოთ, - თქვა ლტოლვილმა და ჯამი მიიყუდა, - ოჰ, რა ღვინოა, რა ჰქვიათ?

- დომენიკო და გვეგვე.

- რა უცნაური სახელებია, - გაუკვირდა ლტოლვილს, - დომენიკო და...

- გვეგვე.

- აჰ, რა უცნაურია, - დაფიქრდა ლტოლვილი და ჩუმად გაიმეორა, - დომენიკო... და გვეგვე... დომენიკო და... გვეგვე

- ასე დიდხანს ნუ ატრიალებ, - თქვა პირველმა ყმამ, ბიბომ, - იმას ეგრე უყვარს.

- ოდნავ მაინც ხომ უნდა შეიწვას.

- ეყოფა-მეთქი, ნუ ატრიალებ.

- თქვენი ნებაა.

კოჭლმა შამფურზე აგებული კურდღელი შეათამაშა და სინათლისაკენ წავიდა. სახურავიდან წვრილი სხივი ჩამოდიოდა და მტვრის ნამცეცებს აბრჭყვიალებდა. სწორედ ამ განათებულ სვეტთან კოჭლობით მივიდა და სხივს გაფარჩხული კურდღელი შეუშვირა:

- ეყოფა ვითომ?

- დაყრუვდი თუ რა!! - დაიგრგვინა ბიბომ, - მაგიდაზე დადე და მომშორდი.

- ახლავე, ახლავე, - შეშინდა კოჭლი, - სხვა არაფერი?

- არაფერი, გადი და კართან დადექი. საზამთრო ხომ ჩააცივე...

- როგორ არა.

- მიდი-მიდი, გადი...

ის იყო კოჭლს სახელურისათვის უნდა წაევლო თითები, უეცრად სახეში აუტანელი ტკივილი ეძგერა - ეს გვეგვე შემოვიდა ოთახში და კარი შიგ ცხვირ-პირში მოხვდა კოჭლს. იმან სახეზე ხელები აიფარა და წაიკუზა, ცხვირიდან სისხლი წასკდა, თვალებში სიმწრის ცრემლები ჩაუდგა და შეშინებული დააცქერდა იატაკზე გაგორებულ მუქ წერტილებს, - მერე კი, სისხლი რომ შეეჩერებინა, უკან გადასწია თავი.

- მშია, - თქვა გვეგვემ.

- აგერ, მიირთვი, - ბიბომ მაგიდისკენ გაიშვირა ხელი.

- მე წავალ, თუ შეიძლება. - ითხოვა თავგადაწეულმა კოჭლმა.

- სად უნდა წახვიდე, - შეუღრინა გვეგვემ.

- სახეს დავიბან.

- ჰე, სახის დაბანა მომინდომა... - და უცებ იფეთქა, - რა უნდა დაიბანო, შენი პატრონი დედა!

კოჭლმა თვალებში შეხედა გვეგვეს, გულისპირზე სისხლი ჩამოეწვეთა; კარგა ხანს უყურა და მოულოდნელად ხმაში სუსხი დაეტყო:

- ჩემი პატრონი მამათქვენია.

ბიბო მოიკუნტა - ეგონა, მაგიდას თავზე გადაამტვრევდნენ კოჭლს, მაგრამ გვეგვეც შეშინდა:

- არა, არა, არ დავფიქრებულვარ, ისე ვთქვი... ისე ვთქვი, უბრალოდ, ხომ გესმის...

კოჭლი ჭერს ასცქეროდა.

- დაუფიქრებლად წამომცდა, უცაბედად... ხომ არავის ეტყვი?

- არა, ვის უნდა ვუთხრა.

- კარგი, კარგი; წადი ხელ-პირი დაიბანე, ძალიან გეტკინა?

- არა.

- წადი, წადი, ოღონდ... ვინმესთან არ დაგცდეს, გაიგე?

- არა, არა.

- დაიცა!.. თუ გინდა, ცოტა ხორცს გაჭმევ.

- რად მინდა, უმია, - გათამამდა კოჭლი.

- რაო, უმიაო? - გაიოცა გვეგვემ და ბიბოს ავად გახედა, - არ შეწვით?

- როგორ არა, რას ამბობთ, როგორ არა, - შეიცხადა ბიბომ, თქვენ რომ გიყვართ, სწორედ ასე...

გვეგვემ ჩაკბიჩა და თვალები მოჭუტა. მერე სახე გაუნათდა - კარგი ყოფილა, რა გინდა... ნიკაპი მკერდზე დაიბჯინა და საყელოში ჩაიცინა:

- როგორა თქვი, უმიაო? ესაა უმი? ჰე, ნახე, რა თქვა, უმიაო, გაიგე, ბიბო?

- ჰე!

- წადი, წადი, პირზე წყალი შეისხი, - და თვალი გააყოლა. კარი რომ მიიხურა, მაგიდას მიუჯდა, თეფშისაკენ გადაიხარა. მადიანად, ხარბად დაღეჭა ხორცი, ძვლები გამოტკვირა, თანდათან იმართებოდა წელში. მერე სკამის ზურგს მიაწვა, მუხლი გაშალა და საზამთროს დიდი ნაჭერი ყანწივით მიიყუდა. ახლა ისიც კოჭლივით ჭერს შესცქეროდა და დაშაქრულ, გრილ საზამთროს წუწნიდა, ალისფერი ზოლი ჩამოსდიოდა ნიკაპზე, ბიბო კი, ნერწყვმომდგარი, ჯიუტად ჩაჩერებოდა იატაკს.

გვეგვემ ნიკაპი მოიწმინდა და თვალი მილულა. სიამოვნებდა, თვლემა რომ ერეოდა და მაინც პირქუშად გამოიყურებოდა.

- მამათქვენმა ვიღაც ლტოლვილი შეიკედლა.

გვეგვემ თვალი გაახილა. ერთხანს უაზროდ შესცქეროდა, მერე უცებ გაბრაზდა:

- როდის!

- დღეს.

- ვინ ოხერია!

- არ ვიცი...

- რაღა მიჭირს! ერთი მუქთამჭამელით მეტი გვეყოლება... მაინც ვინაა, რა კაცია!

- არაფერი ვიცი.

- უ, მაგის... ახლა სადაა.

- ძინავს.

- ძინავს?

თითქოს რაღაცა წაართვეს, ალმური მოედო... მაგრამ უცებ ჩაიფერფლა - გამაძღარი იყო. ძლივს აითრია წელი, გაბრუ-ებული გავიდა ეზოში, ვაშლის ხის ძირას, ჭილობზე პირქვე გაიშოტა და დაიძინა.

გვეგვე რომ დაიბადა, თოვდა. ბებიაქალმა ერთი კი გაიკვირვა - არასოდეს მინახავს, ბავშვს დაბადებისას რომ არ ეტიროსო, და მეორე სოფელში წავიდა. გვეგვე აკვანში იწვა და ხშირ-ხშირად და ღრმად სუნთქავდა. არაფერი აწუხებდა - თუ არ ეძინა, თვალები გახელილი ჰქონდა, თუ ეძინა და ხომ მთლად კარგი. ძალიან ჯანმრთელი ბავშვი იყო, მაგრამ ფეხი გვიან აიდგა. ლაპარაკი სამი წლისამ ისწავლა, მანამდე სულ „ღღ, ღღ“ -ს იძახდა, ისიც რომ მოშივდებოდა, მხოლოდ მაშინ. ტანად დაბალი გამოდგა, მაგრამ იმთავითვე გრძელი, ღონიერი ხელები ჰქონდა. ყმებს მუდამ უთვალთვალებდა, როგორ მუშაობდნენ. განსაკუთრებით ის უხაროდა, დიდ ხეს რომ წააქცევდნენ ხოლმე - ორი ყმა ხეს მიადგებოდა, ნაჯახს დაუშენდნენ და გვეგვეს მოლოდინი ახრჩობდა. მერე ყმები ხეს მიაწვებოდნენ და გაფაციცებულ გვეგვეს ძალიან სიამოვნებდა ჯერ ღრჭიალის, მერე კი ზემოდან აჩქარებით წამოსული შხუილის გაგონება. წაქცეულ ხეს მივარდებოდა და ზედ გაივლ-გამოივლიდა. ექვსი წლისა რომ გახდა, ერთი ჟანგიანი დანა იპოვა. იმ დანით ხეებს ჩორკნიდა და ნაცრისფერ მერქანს უსერავდა. ბაღჩაში საზამთროს რომ გადააწყდებოდა, მიმოიხედავდა და, თუ არავინ იყო, დანას ტარამდე ჩაარჭობდა ხოლმე.

დღესასწაულები არ უყვარდა. ხმაური, ხმამაღალი ვედრება და შეძახილები აშინებდა. უბრალოდ, სოფლელების ერთად დანახვაც არ სიამოვნებდა. იმათ სოფელში კი უცნაური დღესასწაულები იცოდნენ, რას არ ევედრებოდნენ ბუნებას: წვიმას, მზესა და ნაყოფიერებას. ცისკენ თავაწეულნი, ღრიალით ითხოვდნენ ყოველივე ამას და გვეგვე ტყეში მიდიოდა ხოლმე. ქვას ისროდა და რომელ ხესაც მოარტყამდა, დანას ჩამოუსვამდა.

უმცროსი ძმა რომ დაიბადა, რვა წლისა იყო. მას შემდეგ შინ გული აღარ უდგებოდა - მჩხავანა ბავშვს ქალები თავს დასტრიალებდნენ და მისადმი ასეთი ყურადღება აღიზიანებდა. აიღებდა და სოფლის განაპირას, ტბაში დაცურავდა ხოლმე. სწრაფად ცურვა არ ეხერხებოდა, სამაგიეროდ, ყველაზე დიდხანს ძლებდა წყალში.

დედა რომ მოუკვდა, თერთმეტი წლისა იყო. შავოსანი ქალები თმას იგლეჯდნენ, ლოყას იხოკავდნენ, კიოდნენ. მამასაც შავები ეცვა და, უზომოდ დაფიქრებული, მოწყენილი, კედელთან იდგა. უმცროსი ძმაც იცრემლებოდა. გვეგვე ბევრს ეცადა, მაგრამ მაინც ვერ იტირა.

მამის დიდი რიდი ჰქონდა, მაგრამ სიყვარულით ოდნავადაც არ უყვარდა - თავიდანვე, რაღაცნაირად, ეშინოდა, ერთხელაც არ გაუსწორებია მამისთვის მზერა, მალულად თუ შეათვალიერებდა. მამა მხოლოდ ერთხელ გაუჯავრდა - გვეგვე თოთხმეტი წლისა იქნებოდა, როცა მის უმცროს ძმას მოულოდნელად გვიმრის ბუჩქში ჩამხობილს გადააწყდა მამა. ბავშვი ერთიანად ძიგძიგებდა და მამამ წამოაყენა, თავი გადაუწია, თვალებში ჩახედა.

- მამა, მამიკო, მამა, - იძახდა აცახცახებული ბავშვი, - გვეგვემ ძაღლი მოკლა.

- რომელი ძაღლი.

- აი ის, ყავისფერი, უპატრონო...

- რატომ.

- რა ვიცი, მოკლა... მამა, მითხარი, მითხარი რაა, რატომ მოკლა...

ის ძაღლი კარდაკარ დაძრწოდა და ყმები პურს აჭმევდნენ. სასაცილო ძაღლი იყო, უკანა ფეხებზე დგებოდა და ასე იხვეწებოდა საჭმელს. არავისი ეშინოდა, გვეგვეს გარდა - იგი შეთხვევას არ გაუშვებდა, წიხლი რომ არ მიეყოლებინა გვერდებში და ერთხელ, ძმასთან ერთად რომ ბანაობდა, ჩრდილში მიძინებული ძაღლი შენიშნა, მიეპარა, მძიმე ლოდი გაჭირვებით ასწია და ზედ ძაღლზე დააგდო. მზის გულზე წამოწოლილი უმცროსი ძმა ვერაფერს ხედავდა, მაგრამ წკავწკავის გაგონებისთანავე წამოხტა, მიირბინა და უცნაურად თათებმოკეცილი, თავგაჭეჭყილი ძაღლი დაინახა, გვეგვეს კი, მის ძმას, მუხლისთავზე სისხლი ეცხო და პირზე ცუდი ღიმილი დასთამაშებდა.

- სადაა... - მოიქუფრა მამა.

- იქ, საბანაოზე...

მამის მისვლა გვეგვეს არ შეუმჩნევია - დანა მოემარჯვებინა, და, დაფიქრებული, ძაღლს ჩხვლეტდა. მერე მაჯაში ისეთი ტკივილი იგრძნო, თვალთ დაუბნელდა; მამამ კი წამოაყენა, შემოატრიალა და მაგრად გააწნა სილა. გვეგვეს ფეხები მოეკეცა და ძაღლს გადაემხო. მამამ დანა აიღო, მოიქნია და წყალში ისროლა, მერე გვეგვე აიყვანა, ტბაში შევიდა და სისხლი მობანა. გვეგვემ თვალი გაახილა და საჩქაროდ დახუჭა, კიდევ არ გამარტყასო. მამამ შინ წაიყვანა შვილები, მეორე დღეს კი გვეგვე უთენია გააღვიძა და ყანაში წასვლა უბრძანა. ჯერ ხელ-პირი დააბანინა, ასაუზმა, მერე თოხი მიაჩეჩა ხელში და ყანისკენ გასწიეს. მამა წინ მიდიოდა, გვეგვე კი, მთქნარებაატეხილი, უკან მისდევდა. თენდებოდა, სხეულს სასიამოვნოდ წიწკნიდა დილის სიგრილე, მამლები ყიოდნენ, გზადაგზა ყმები ქუდს უხდიდნენ მამას, ის კი, დიდ ყანაში რომ შევიდა, გვეგვეს მიუბრუნდა და ერთხანს თვალებში უყურა, მერე ანიშნა, მომყევიო, და თოხნას შეუდგა. სიმინდის ყანა ჯერ დაბალი იყო, მკერდამდე სწვდებოდა მამას. გვეგვე უხეიროდ იქნევდა თოხს, თუმცა ძალიან კი ცდილობდა. შუადღისათვის თითებზე და ხელისგულზე ბებერები ამოებურცა, ტკივილმა სახე მოუღრიცა; მამამ შეხედა და ჩრდილში დაჯდომა უბრძანა, თვითონ კი თოხნა გააგრძელა. გვეგვე იჯდა, იჯდა, მოსწყინდა და იქვე, მის ფერხთით მოფარფატე პეპელას წაეტანა, მაგრამ მაშინვე გადაიფიქრა და რიდით შეხედა მამას. ის ზურგით იდგა და დინჯად, შეუსვენებლად მუშაობდა. მამა ყოველდღე მუშაობდა და ყველას უკვირდა, ასეთი მდიდარია და ნეტავ რა ძალა ადგასო, იგი კი, მოღლილი, საღამოობით ბრუნდებოდა შინ, როცა სახლებისა და ხეების წაგრძელებული ჩრდილი თვალნათლივ ბაცდებოდა. ასე, მუშაობაში გადიოდა წელიწადის სამი დრო, ზამთრობით კი, როცა სალუქი თოვლი უშნოდ დაიტკეპნებოდა სოფლის გზაზე, მთებში კი რბილად ბრჭყვიალებდა მზეზე, მამა მრგვალ ბუხართან იჯდა და, თვალმოჭუტული, დიდხანს ფიქრობდა. მამასთან ხშირად დაიარებოდნენ ყმები, ზოგი რჩევასა სთხოვდა, ხან რას ეკითხებოდნენ, ხან რას, ხანდახან დანაშაულშიც გაუტყდებოდნენ და, თუ გაუჭირდებოდათ, ფქვილს ხმადაბლა სთხოვდნენ და არავინ იყო მთელ სოფელში, მამის უმადური რომ ყოფილიყო.

მეორე დღესაც წაიყვანა მამამ გვეგვე, მაგრამ ჩრდილში დაჯდომა უბრძანა - ხელისგულები და თითები გადაყვლეფილი ჰქონდა. მეხუთე დღეს კი, როცა გვეგვეს ნატკენი ადგილები გაუმაგრდა, თოხის აღება უბრძანა და მას შემდეგ ყოველდღე სამუშაოდ დაჰყავდა. გვეგვე მუშაობას ჩქარა შეეჩვია, ოღონდ ის აბრაზებდა, მამამისის ყმებსა და მას ერთ-ნაირად რომ უნდა ემუშავათ. რამდენიმე წელიწადი სულ ყანაში გაატარა გვეგვემ და რამდენჯერ, მარტო რომ იყო, გადაწყვიტა, მამისათვის განეცხადებინა, რომ საკმარისია, რაც იმუშავა, რომ იმის ნაცვლად, ერთხელ ლოდი რომ ასწია, ათასჯერ მეტი გამოსასყიდი მოძრაობა გააკეთა და ახლა ეყოფა მუშაობა, მითუმეტეს, რომ მის უმცროს ძმას ჯერ თითი არაფრისათვის დაუკარებია. საჭირო სიტყვებს დაეძებდა ხოლმე გვეგვე, რამდენიმე გეგმას აწყობდა, როგორ ეთქვა ეს ყველაფერი მამისათვის და როცა გახარებული საუკეთესო წინადადებას გულში ათასჯერ გაიმეორებდა, მამის დანახვაზე თავ-გზა ებნეოდა და ბეჯითად იქნევდა თოხს. კიდევ არაფერი, მარტოკას რომ ემუშავა, მაგრამ ხანდახან უზომოდ მოწყენილი უმცროსი ძმა შემოივლიდა ყანაში და ჩრდილში წვებოდა. გვეგვეს შუბლს უცვარავდა მლაშე ოფლი, თვალებში ჩასდიოდა, ლოყიდან მიწაზე ეწვეთებოდა, უმცროსი ძმა კი, ჩრდილში წამოწოლილი, მოწყენით ამთქნარებდა და არ იცოდა, რით შეექცია თავი.

გვეგვეს თიბვა სხვა სამუშაოზე მეტად ართობდა. სიამოვნებანარევი ბრაზით იქნევდა მზეზე ალაპლაპებულ ცელს და ჯიუტად მიიწევდა წინ, მარცხნივ კი მოცელილი, გრძელი ბალახი რჩებოდა. თუკი არავინ უყურებდა, უფრო ბრაზიანად იქნევდა ხელებს და ხმამაღლა ქშინავდა, მერე კი, მოღლილი, ამაყად მიიხედავდა ხოლმე უკან.

მამას ქვიან მიწასთან უყვარდა ჭიდილი - ნიადაგში ჩაფლულ ლოდებს ტეხდა, ნამტვრევებს აგროვებდა და მერე გვეგვესთან ერთად საზიდრით გაჰქონდა. ამ სამუშაოსაც არა უშავდა, ქვები ზღართანით ეცემოდა ხევში, მაგრამ ეს თოხნა, თოხნა...

ერთადერთი, რაც გვეგვეს მართლა ატკბობდა, ეს იყო შემწვარი კურდღელი და ჩაციებული საზამთრო, ანდა იმისი მურაბა, საღამოხანს რომ ელოდა.

ის იყო და ის, გვეგვეს შეგნებულად არაფერი დაუშავებია, ოღონდ უმცროსი ძმა, დომენიკო, ჭირის დღესავით შესძულდა.

ლტოლვილი და დომენიკო

ვიღაცამ თითქოს ხელისგული მიადო ლტოლვილს და, თუმცა ეძინა, სიამოვნებისაგან კიდევ უფრო გაიტრუნა. რაღაცა მსუბუქი, თბილი ელამუნებოდა ლოყაზე და ჟრუანტელმა დაუარა. უზომოდ მადლიერმა წამოიკვნესა და თვალი გაახილა თუ არა, მაშინვე შეშფოთებულმა სახე მოჭმუხნა და ხელით მოიჩრდილა - მზე დასდგომოდა სახეზე. ჯერ კიდევ ბურანში იყო, რაღაცა გაურკვეველი სილურჯე თანაბარი სვლით წამოვიდა მისკენ და თვალში რომ ჩაუჯდა, მერეღა გაარჩია - ღია ფანჯარაში ცა მოჩანდა. უცხო ოთახს თვალი მოავლო და, სანამ ძალიან გაოცდებოდა, ერთბაშად გაახსენდა ყველაფერი. თვალები დახუჭა და გულაღმა გადაწვა, ხელები თავქვეშ ამოიდო, დაიძაბა, სიამოვნებით გრძნობდა მხრებს, ბეჭებს, წელს, ფეხებს, და ისევ მიმოიხედა. ყურადღებით იცქირებოდა - სად არ უვლია, ამდაგვარ ოთახში კი მაინც არასდროს ყოფილა; ფრთხილად წამოდგა, გამხდარ, დაძარღვულ მკერდზე სასწრაფოდ ჩამოიცვა ხალათი, მაგიდასთან მივიდა. საჭმელი დახვდა და, სანამ დანაყრდებოდა, ფეხიდან ფეხზე ირწეოდა, საქმიანად ათვალიერებდა ოთახს. მერე ვიღაცის ნაბიჯები მოესმა და მკვეთრად შეტრიალდა კარისკენ, ლუკმა გაეჩხირა ყელში - ზღურბლზე პირველი ყმა, ბიბო იდგა და ისეთნაირად იღიმებოდა, კაცი ვერ გაიგებდა, რა ედო გულში.

- გამოიღვიძე? - ჰკითხა ბიბომ.

ლტოლვილმა თავი დაუქნია და ლუკმა ჩაყლაპა.

- შენთან გამომგზავნეს... ხომ იცი, ვინც?

საფეთქლებთან გარკვევით გაიჟრიალა შიშმა, ისე გლუვმა და მძიმემ, ისეთმა აშკარამ, რომ მოენდომებინა, გაყინული თითისწვერებით შეეხებოდა. უნებურად ხელადას შეავლო თვალი და მაშინვე გამოზომა, მოხერხებულად რომ ჩაბღუჯავდა თიხის გრძელ, ვიწრო ყელს. მერე უცებ გაუელვა: „არა, არა, მდევრები არ გამოგზავნიდნენ...“ და დამშვიდდა:

- ვიცი.

- ჰოდა, ასე დამაბარა, სადამდეც უნდა, იქამდე იყოსო, - და ამაყად დაუმატა, - საჭმელი არ მოგაკლდება და სასმელი, ლოგინიც გექნება, სხვა რა გინდა?

- არაფერი. შენ ვინ ხარ?

- ვინ ვიქნები, კაცი ვარ.

ლტოლვილი ფანჯარას შეაცქერდა, დაუფიქრებლად გადადგა ორიოდ ნაბიჯი, გარეთ გაიხედა და ხმა დაიდაბლა:

- აი... ამ სოფელში... ვინმე ხომ არ ამოსულა?

- როდის...

- გუშინ... დღეს...

- არა, ვინ უნდა ამოსულიყო - გზაზე არა ვართ.

- აა... - გაუხარდა ლტოლვილს, - გზაზე არა ხართ, არა?

- არა, ისე კი ამოდის რაღაც-რაღაც ბილიკები, მაგრამ...

- ძნელად მოსაგნებია, არა?

- მე აქ დიდხანს ვერ დაგიდგები, ჩემი საქმეებიც ბევრი მაქვს, - მოულოდნელად გამოაცხადა პირველმა ყმამ, - მოკლედ, სადამდეც უნდა, იქამდე იყოსო...

- დიდი მადლობა გადაეცი, დიდი მადლობა, - მკერდზე ხელი მიიდო ლტოლვილმა, - ეგეთი კაცი არ შემხვედრია ჯერ არსად, არასოდეს, - და უცებ გული აუჩუყდა, მაგრამ შემოსულს თვალი რომ გაუსწორა, ენაზე იკბინა, განზე გაიხედა და ჩუმად გაიმეორა: - დიდი მადლობა გადაეცი.

პირველმა ყმამ დამცინავად მომუწა პირი და გავიდა.

ჭიშკართან ღელე ჩამოდიოდა, ლტოლვილმა განზე გადგა ფეხები, დაიხარა და ცივი, ყინულოვანი წყალი ორივე პეშვით რომ შეისხა, შვებით აფრუტუნდა - ძალიან ცხელოდა. სახე არ შეუმშრალებია, ისე დაადგა გზას. სოფლის განაპირას გაუწია გულმა. მშვენივრად იცოდა, სოფლის პატრონმა კარგად რომ მიიღო, მაინც ერიდებოდა მის ეზოში წრიალი და ტყისპირას ყოფნა მოუნდა - ყველგან, საცა კი ასეთი დიდი ხეები და ბუჩქნარი უნახავს, ასე ეგონა, რომ ხეები ყველასი იყო და იქითკენ მიიჩქაროდა. ხესთან რომ მივიდა, მომცრო ტოტი აახლიჩა, ფოთლები შემოაცალა და მაგრად დაიქნია, ზუზუნით გაიპო ჰაერი. ყური მიუგდო, ისევ ასწია ხელი და შორიახლოს ყმაწვილი დაინახა, ხეს ბეჭებით მიყრდნობილი. ერთხანს ხელშემართული უყურებდა, მერე უხერხულად გაიღიმა, დაიხარა და ტოტი მიწაზე დადო, ისევ შეათვალიერა ყმაწვილი და, სხვა დროს იქნებ არც გაჰკვირვებოდა, მაგრამ ახლა, დამშვიდებულს, და გამაძღარს, თვალი გაუხარა ასეთი მშვენიერი, ფერმკრთალი ყმაწვილის დანახვამ. ისიც შესცქეროდა და ლტოლვილს გაუკვირდა - ეს ყმაწვილი სრულებით არა ჰგავდა აქაურს. არსად უნახავს, სოფლელი ბიჭი უქმად რომ მდგარიყო ხესთან, გულზე ხელებდაკრეფილი, ნაზი თითებითა და ფერმკრთალი სახით.

- შენ ლტოლვილი ხარ, არა? - ჰკითხა ბიჭმა. გამოთქმა მაინც სოფლელისა ჰქონდა.

- ჰო, - თავი დაუქნია ლტოლვილმა და გაუღიმა, - შენა, დომენიკო?

- საიდან იცით?

- ვიცი.

ერთხანს ჩუმად იყვნენ. ლტოლვილი მიწაზე დაჯდა, ბალახი მოგლიჯა და გადაყვლეფილ მუხლზე დაიყარა. ბიჭს გაუკვირდა, თვალი მოარიდა, უცებ ვიღაცა დაინახა და მიაჩერდა. ლტოლვილი არ წამომჯდარა. ბუჩქი გადასწია და დომენიკოს მზერას თვალი გააყოლა - თვრამეტი წლის გოგო გზაზე მიდიოდა. ლტოლვილმა ღიმილით ახედა დომენიკოს და გულაღმა წამოწვა.

თვრამეტი წლის გოგო კი გზაზე მიდიოდა. მაღალი, ჯიშიანი გოგო იყო, კაბა დავიწროებოდა და სიარულისას მკერდი უხტუნავდა. ძალიან ცხელოდა, ლოყები წითლად უღუოდა გოგოს, ზედა ტუჩი ოფლით დაცვაროდა, ტყისკენ მიიჩქაროდა. ტყეში რომ შევიდა, გემრიელი ჰაერი ჩაისუნთქა თვალი მილულა. ღელესთან მივიდა, ჩამოჯდა, პატარა ღელე იყო, კენჭებიც მოჩანდა ფსკერზე. პეშვით ამოიღო წყალი, სახეზე იპკურა. ესიამოვნა, სველი ხელი ყელზე ჩამოისვა, თმა გაიშალა, კისერზე მოიხვია, მერე სქელი, ფერადი წინდები გაიხადა და ფეხები წყალში ჩაყო. ერთხანს გატრუნული იჯდა. უკან გადახრილს, ხელისგულებს დაყრდნობილს და ნეტარებისაგან თვალდახუჭულს, ჩრდილისთვის შეეშვირა სახე. მერე ფეხები წყალში აადგაფუნა, იცინოდა და უცებ ტყისა შეეშინდა - დაძაბულმა მოავლო იქაურობას თვალი, მაგრამ შიშმა ჩქარა გადაუარა - წამოდგა და ფეხშიშველამ გაიარა ბალახზე. ჯერ თითის წვერებს დგამდა, წამით ყოვნდებოდა და მერე მთელი ფეხისგულით გრძნობდა მიწის სიგრილეს. ასე გაიარ-გამოიარა და გული რომ იჯერა, ისევ შეეშინდა. საჩქაროდ ჩაიცვა ჭრელჭრული, ნაქსოვი წინდები და ტყიდან გამოვიდა. გზაზე ძალიან ცხელოდა, სახეზე და ყელზე მაინც შერჩენოდა ტყის სიგრილე და თამამად მიაბიჯებდა. სოფლის განაპირას ორიოდე წლით უმცროს ბიჭს მოჰკრა თვალი და ჩაიღიმა - მშვენიერი ბიჭი იყო, თანაც - უმცროსი, და თავისუფლად ემასლაათებოდა. ახლაც, პირდაპირ იმისაკენ დაადო თავი, იარა, იარა და ძალიან რომ მიუახლოვდა, ერთი კი გამომწვევად შეხედა, მერე მკვეთრად შეტრიალდა და ზურგით დაუდგა:

- ბიჭო, დომენიკო, - უთხრა გოგომ და თითები ზურგზე მოიპოტინა, - ემანდ ღილი გამხსნია, შემიკარი რაა...

- სადა, აბა... - წამით ლტოლვილისაკენ გაიხედა დომენიკომ, მაგრამ ვერ დაინახა, - ბუჩქი ეფარებოდა.

- აი, აქა... ვერა ხედავ?

- კი, - ხელებჩამოყრილი იდგა.

- რა იყო, ბიჭო, ხომ არ გრცხვენია? - მხარუკუღმა გამოხედა გოგომ.

- მე? მე რისა უნდა მრცხვენოდეს, ქურდი კი არა ვარ.

- ოო, ყოჩაღ... დიდი მადლობა, დომენიკო. ერთი წუთი დაიცა...

- რა იყო...

- დომენიკო, გოგოსთვის გიკოცნია?

- როგორ... - სუნთქვა შეეკრა დომენიკოს, - უბრალოდ, თუ...

- უბრალოდ კი არა... ისე, ნამდვილად თუ გიკოცნია...

- რა შენი საქმეა...

- არ მეტყვი და ნუ მეტყვი, ძალიანაც არ მინდა?! - მკვეთრად შეტრიალდა გოგო და თმა მხარზე ჩამოეშალა. ოდნავ რომ გასცდა, მიიხედა, და გაუღიმა. მერე ყველაფერი გადაავიწყდა, თამამად, ლაღად მიაბიჯებდა სოფლის გზაზე.

- ვინ იყო? - წამოჯდა ლტოლვილი.

- ერთია, ჩვენს მეზობლად ცხოვრობს.

- აა, - მიმოიხედა ლტოლვილმა, - მართლა, ეს რა მცენარეა?

- რომელი?

- ესა...

- რომელი, აბა...

- აი ეს, ყველგან როა...

- აჰ, ეგა? - მიმოიხედა დომენიკომ და ზიზღით დაუმატა, - გვიმრა.

- როგორ?

- გვიმრა.

- რა უცნაური მცენარეა, რამეში თუ გამოიყენება...

- არა, არაფერში... რამეში რომ გამოიყენებოდეს, ამდენი იქნებოდა?

- აჰ, არა, არა, ეგ არ გაიფიქრო, - ხელი გაასავსავა ლტოლვილმა, - რაღაი ამოდის, ალბათ გამოიყენება კიდეც.

- რაში?

- მე არ ვიცი, რაში... თქვენ უნდა იცოდეთ.

- არ გამოიყენება და რა ვქნა...

- შეუძლებელია, - განაცხადა ლტოლვილმა.

- აგერ, ვისაც გინდათ, იმას ჰკითხეთ...

- არა, მე კი მჯერა, რომ არ იციან... მაგრამ არ შეიძლება, რაიმე დანიშნულება რომ არა ჰქონდეს.

- რასა, გვიმრას? - აგდებულად გაიღიმა დომენიკომ, მაგას ღორებიც არა ჭამენ.

- ეგ არაფერს ნიშნავს.

- თხებიც არ ჭამენ, არც ცხვრები, შიმშილით რომ კვდებოდნენ, პირს არ დააკარებენ.

- მართლა? რა უცნაური მცენარე ყოფილა - დაინტერესდა ლტოლვილი და ერთი შტო მოწყვიტა, - ხედავ, როგორი ყოფილა?

- როგორი?

- აი, ერთად როცაა, ბუჩქად, მართლაც რომ შეუხედავია, მაგრამ აბა ერთი შტო დაიჭირე მაღლა და ისე გახედე, მშვენივრადა აქვს ასხმული ფოთლები... და ფოთლებიც რა უცნაურია... - ლტოლვილი ისევ წამოწვა, ხელში ატრიალებდა შტოს.

დომენიკო გაკვირვებული შესცქეროდა.

- და შენ კიდევ ამბობ, არაფერში გამოიყენებაო, არა?

- აბა რა!

- მაშინ რატომ არ ჭამენ ღორები?

- მე რა ვიცი.

- რაღაცა არის ამ მცენარეში ისეთი, რომ თხები და ღორები არ ჭამენ... შენ ალბათ ისიც არ იცი, გველის შხამით რომ მკურნალობენ?

- როგორ - მკურნალობენ?..

- ავადმყოფს არჩენენ.

- უხსენებლის შხამით? - დაეჭვდა დომენიკო, და მაშინვე ხელი ჩაიქნია, - რას ამბობთ, ეგ ხომ ადამიანს კლავს.

ლტოლვილი წამოჯდა და მიმოიხედა:

- რა, თქვენს სოფელშიც არიან?

- როგორ არ არიან... შავები.

- ჰოო? ბევრია?

- არც ისე... მაგრამ ერთი უხსენებელია, მტრისას... ნემსისხელაა, არც ჩანს, არც არაფერი, მაგრამ თუ ვინმეს უკბინა, იმწამსვე, მაშინათვე კლავს...

- მართლა? რა ჰქვია...

- პატარას? იირკოლა ჩი...

- იირკოლა ჩი... - გაიმეორა ლტოლვილმა, - მერედა, ბევრია?

- არა, ორ-სამ წელიწადში ერთხელ თუ უკბენს ვინმეს.

- ჰოო, ეგ კი ვერაა კარგი ამბავი... ისე კი, დომენიკო, მცოდნე ხალხი მაგ იირკოლა ჩის შხამიდან უებარ წამალს დაამზადებდა.

- მართლა?

- მართლა.

- თქვენ საიდანა ხართ, ბოდიში?

ლტოლვილმა არ იცოდა, სად დაიბადა. ისე კი, ბუნდოვნად ახსოვდა ის ადგილი - საითაც გაიხედავდი, ყველგან ზღვა ჩანდა, ალბათ კუნძული თუ იყო მისი სამშობლო. ნაპირთან უზარმაზარი, ყავისფრად აჩონჩხილი კლდე იდგა, მისი კენწერო ბუნებასა თუ ვიღაც ახირებულ მოქანდაკეს პეშვისათვის დაემსგავსებინა: პატარაობისას დიდხანს იდგა ხოლმე იქ. ზღვა ხშირად იცვლიდა ფერს, ხან მწვანე იყო, ხან მუქი ლურჯი. ხანდახან კი, როცა ძალიან ღელავდა, ყვითლად იმღვრეოდა და ელვა იგრიხებოდა ცაში, უზარმაზარი ტალღები მუქარით მოგორავდნენ, ხმელეთზე კი, გრიგალის ატეხისთანავე, მრისხანედ წამოიმართებოდა სამუმი და ეს უშველებელი, საზარალი სვეტი მწივანა სიმღერით დაალაჯებდა ნაპირზე. ყველანი გამორბოდნენ ბამბუკის სახლებიდან და ხეებს ეხუტებოდნენ, მაგრად შემოაჭდობდნენ მკლავებს, ლოყითაც კი ეკვროდნენ და ალბათ სწორედ აქედან დასჩემდათ ხის სიყვარული. ყველას ჰქონდა საკუთარი ხე - ზოგისთვის მხოლოდ მფარველი იყო იგი, ზოგიერთისთვის კი საქმრო და დანიშნული. ქალიშვილებს ლამაზ, ვერცხლისფერტანა ხეებს გაურიგებდნენ ხოლმე - როგორც კი თორმეტი წლისა შესრულდებოდა, თმაგაშლილი მიჰყავდათ ხესთან. იქ კი, ჯერ თაკარა სიცხეში დიდხანს უნდა მდგარიყო პატარძალი, თმაგაშლილი იდგა და თუმცა დოლები გაბმულად გუგუნებდა, მაინც ესმოდა საკუთარი გულისძგერა. მერე კი, თეთრწვერა ბერიკაცის ნიშანზე, ფრთხილად შედიოდა ხის ოდნავ მოცახცახე ჩრდილში და ვერცხლისფერ მერქანს სახეალეწილი ჰკოცნიდა. ლტოლვილსაც ეგულებოდა საკუთარი ხე - მას გრილი, მოტკბო ნაყოფი ჰქონდა. თავად ხე არც ისე მაღალი იყო, ძალიან უხეში, აქერცლილი კანით დაფარულიყო და გრიგალი რომ მიწყნარდებოდა, ლტოლვილს მთელი სხეული დაკაწრული ჰქონდა და სისხლი სდიოდა. ამ ხეს მამას ეძახდა ლტოლვილი.

- მამას? - გაიკვირვა დომენიკომ.

- ჰო, მამა არ მყავდა.

გორაკები კი მშვენივრად, ცხადად ახსოვდა, ოღონდ ისეთი უცნაური ფერები მერე აღარსად შეხვედრია - იქ ფოთლები მწვანე იყო, მაგრამ ისეთი მწვანე კი არა, ყველგან როა-ღია, ღია მწვანე. მიწაზე ჩამოცვენილი ფოთლები სწრაფად ჭკნებოდა, მაგრამ ისე კი არ ყვითლდებოდა, როგორც სხვაგან - ბაცი, ძალიან ბაცი ყვითელი დაჰკრავდა. სამაგიეროდ, შემოდგომისპირს წითლად ჩახჩახებდა იქაურობა და დაღლილი მზერა იქითკენ გარბოდა, სადაც ტალღები ჯიუტად ლოკავდნენ ყავისფრად აჩონჩხილ კლდეს.

- ეგეთი მაგარი წითელი იყო?

- ეგეთი მაგარი.

- დიდხანს ცხოვრობდით იქ?

ერთხელ, როცა დიდი გრიგალი დაატყდათ თავს, ის კი ახსოვს, თავის ხემდე რომ ვეღარ მიაღწია, სხვას ჩააფრინდა და მერე, თვალი რომ გაახილა, სქლად დაგრეხილი, ცისკენ მიმავალი თოკები დაინახა, მერე წვერმოშვებული, აგდებულად მომღიმარი სახეები შეათვალიერა და გაკვირვებული წამოჯდა - ირგვლივ ისევ ზღვა იყო, ლურჯი, დაწმენდილი, მზის სხივებით აბრჭყვიალებული, თეთრი ღრუბლები ალაგ-ალაგ ქათქათებდნენ ცაზე და ამ მშვენიერ, ლამაზ ფერებში მკვეთრად გამოირჩეოდა შავი დროშა.

- ვინ იყვნენ?

ახლაც არ იცის ლტოლეილმა, სადაური მეკობრეები იყვნენ - იმათი ენა არ გაეგებოდა. მერე კი, მეორე გემი რომ დაედევნა იმათსას, აიღო და წყალში გადახტა.

- რატომ?

ძალიან ცუდად ექცეოდნენ, საერთოდ, ძალიან ცუდი ხალხი იყო.

- გემი რა არის?

- გემი არ იცი?

- არა, - გაწითლდა დომენიკო.

- რაღას მალაპარაკებდი, - გაიღიმა ლტოლვილმა, - გემი ხის დიდი სახლივითაა, ზღვებზე დაცურავს.

- და... ზღვა რა არის?

- ზღვაც აღარ იცი? ზღვა ბევრი, ძალიან ბევრი, დიდი წყალია.

- აა...

- ეეჰ, დომენიკო, დომენიკო, - შეაცქერდა ლტოლვილი - ნეტაი შენ.

- რატომ?

- რატომ და ეგრე ჯობია.

- როგორ - ეგრე?

- ზღვა და გემი რომ არ იცი, ეგრე. შენ ალბათ, მტერიც არა გყავს.

- რად უნდა მყავდეს, ცუდი ადამიანი კი არ ვარ.

- ეეჰ, - გულიანად გაუღიმა ლტოლვილმა, თავი გვერდზე გადახარა და ისე შეხედა, - მართლაც რომ ნეტაი შენ, დომენიკო...

მამასთან ორი კაცი მივიდა

საღამო ხანს მამასთან ორი კაცი მივიდა. გამხდარმა, ჭორფლიანმა ყმაწვილმა ფრთხილად დააკაკუნა და სმენად გადაიქცა - ლოყა გრილ კარს მიადო და თვალები აახამხამა.

- შემოდით, - მოისმა მშვიდი ხმა, - შემოდით, ღიაა.

ჭორფლიანმა თანამგზავრს მიხედა და ორივემ ფრთხილად გადააბიჯა ზღურბლს. მამა ატკარცალებულ ბუხართან იდგა, სინათლე ეხახუნებოდა თავსა და ზურგზე, ჭორფლიანმა ყმაწვილმა ხელით მოიჩრდილა, მეორე კი, ჯმუხი და შუბლშეკრული კაცი, უფრო მოიღუშა.

- რისთვის მოსულხარ, ნანდუ?

ჯმუხი კაცი ქუდს აწვალებდა ერთხანს, თავი არ აუწევია, მერე თითქოს რაღაცის მოყოლა დააპირა, მაგრამ მაშინვე გადაიფიქრა:

- ჯერ მაგანა თქვას.

- თქვას.

- აი, როგორა ვთქვა, - ხელები გაშალა ჭორფლიანმა, - იმდენი არც არაფერი მომხდარა. მე წყაროზე ჩავედი და მაგისი ცოლი, რა ქვიან, კოკას ავსებდა. მე ავიღე და დავეხმარე - კოკა შევუდგი მხარზე. ეგ თურმე ბუჩქებში დამალულიყო და ეგონა, რომ აი, როგორ ამბობენ... ვითომ მაგის ცოლს და მე... ვითომ რაღაცა გვქონდა ერთმანეთში.

- რატომ გეგონა ასე, ნანდუ?

- ეგრეა, - აღელდა კაცი, - აბა, როგორა ვთქვა... ეგრეა, ეგრე.

- რა იცის რომ ეგრეა, რა იცის?

- რა იცი, რომ ეგრეა, ნანდუ?

- რათა და, მაგან ისეთნაირად ჩაიცინა, რომ... აი ისე, რომ...

- ჩაღიმებას გააჩნია, არა?

- ხო! - გაეხარდა ჯმუხს, - ჩაღიმებას გააჩნია.

- სიცილი სიცილია, - იუარა ჭორფლიანმა, - ერთი გავიცინე, რა მოხდა...

- ახლოს მოდი, რესა.

ჭორფლიანმა ორიოდე ნაბიჯი გადადგა, ბნელოდა და საკმაოდ თამამად მიაჩერდა, მაგრამ მამამ თაროდან კვარი ჩამოიღო და სახესთან მიუტანა. ჭორფლიანს ფერი ეცვალა და თავი დახარა. თითქოს დამნაშავესავით იდგა, მაგრამ მაინც თითებს წელზე ითამაშებდა, მამას რომ არ დაენახა, ისე.

- შენ რომ დაიბადე, ღრუბლიანი დღე იყო, რესა. ცხელოდა და სუნთქვა ჭირდა, ნიავის ჭაჭანებაც არ იყო, სიო რომ სიოა, ისიც კი არ ქროდა. შენ ჩვრებში გახვეული იწექი, სახე გაგლურჯებოდა და კაცმა არ იცოდა, გადარჩებოდი თუ არა, ტირილის თავიც აღარ გქონდა. წყაროს წყალს გასმევდნენ ქალები, წლისა რო შესრულდი, ძლივს გამოიხედე. შენი ტოლები რომ თამაშობდნენ, ჩრდილში დაგსვამდა ხოლმე დედაშენი და მთელი დღე ასე იჯექი და პურს ლოღნიდი, რადგან წამოდგომაც არ შეგეძლო - ფეხებში ძალა არა გქონდა, რესა. ერთხელ კი, როცა ჩრდილმა გადაიწია და თაკარა მზეზე აღმოჩნდი, ვერავის გააგონე და ერთხანს საწყლად მოთქვამდი, მხოლოდ მე გხედავდი, მაგრამ არ მოვსულვარ შენთან, შორიდან გითვალთვალებდი - ვიცოდი, მზე რომ გჭირდებოდა. თქვენს ეზოსთან ვიდექი, ყანიდან წამოსული, დაღლილი, შენ კი, ტირილით დაოსებული, გულაღმა გადავარდი და შიშველ ფეხებზე მზე გაცხუნებდა. ცოტათი რომ აგრილდა და გონს მოეგე, თბილმა ჟრუანტელმა დაგიარა ფეხებში, ხელებით დაეყრდენ მიწას, წამოიწიე, წამოიწიე და დადექი - სამი წლისა იყავი მაშინ, რესა. მას შემდეგ დრო გავიდა, მე ყველაფერი კარგად მახსოვს, ყოველთვის გაკვირდებოდი, შენ რომ არ იცოდი, ისე. პატარა ბიჭობაში საქონლის წვალება გიყვარდა, დიდი ანცი ბავშვი იყავი, სულ ტყუილსა და ეშმაკობაზე გეჭირა თვალი. ღინღლი რომ ამოგივიდა, სალამურზე დაკვრა ისწავლე და, რაც მართალია მართალია, ყველაზე კარგად უკრავდი. დამღერებაც კარგი შეგეძლო, მოსწრებული სიტყვა-პასუხიც კარგი იცოდი და ზოგ ქალს სხვა რა უნდოდა, ასე არ იყო, რესა? მე იშვიათად გხვდებოდი - სამუშაოდ რომ მივდიოდი, შენ ტკბილად გეძინა, ვენახიდან რომ ვბრუნდებოდი, სადმე, ტყისპირს, ვიღაცას ტყუილებით ხიბლავდი და მაინც, ათასში ერთხელ პირისპირ რომ შემეჩეხებოდი, ვითომ ვერცა მხედავდი, ამარიდებდი ხოლმე თვალს. საერთოდ, ჯანმრთელი ყმაწვილი კი დადექი, არაფერი გაწუხებდა, მაგრამ ერთხელ ცხენმა გადმოგაგდო და ფერდი და მუხლი ისე გტკიოდა, სულ იდაყვებს იკბენდი. რომ მოიკეთე, ერთი პირობა პატიოსნად ცხოვრობდი, იმ ტკივილებით ბუნდოვნად დაშინებული, მაგრამ მალე ისევ სიცრუე მოგადგა ენაზე, გაუტანლობა ჩაგეხვია გულში, რესა.

მამას ხელი გაეშვირა, მაგრად ჩაებღუჯა კვარი და ისე ლაპარაკობდა; მკრთალი სინათლე უფართხალებდა ჭორფლიანს სახეზე.

- ისე კი, ბევრჯერ გადარჩენილხარ, ეგ მაინც თუ გახსოვს, - ხანჯლით დაგდევნებიან, ისარი აუცდენიათ. ბევრი რამ საერთოდ ვერ გაუგიათ - ეგეც გადარჩენაა, ამასწინათ კი, მეზობლის ქორწილში მწვანე თასზე უარი რომ გათქმევინე, შიგ საწამლავი ესხა.

„იიჰ, - გაიფიქრა ჭორფლიანმა და შვებით ამოისუნთქა. მამამ კვარი მოაცილა.

ერთხანს გატრუნულნი იდგნენ, კრინტი არ დასცდენიათ.

ჭორფლიანმა მალულად ისევ აითამაშა წელზე თითები და ამის შემხედვარე ჯმუხი კაცი ისე ჩუმად განრისხდა, ფრჩხილები ჩაესო ხელისგულებში.

მერე მამა ბუხართან, სამფეხა სკამზე დაჯდა და ჭორფლიანს შეხედა.

- ეს ყველაფერი კარგი, აბა რამე დაგვიკარი, რესა.

- რომელი? - გამოცოცხლდა ჭორფლიანი, თითები უბეში ჩაიყო და სალამური ამოაძვრინა, - ძლივს არ ვიპოვნე? - წყაროსთან დამრჩენოდა. რომელი დავუკრა?

- რომელიც გინდა. შენ რაც გინდა, ის დაუკარი და ის დაამღერე.

ჭორფლიანმა ტუჩები წაიწვრილა და სალამური პირზე მიიდო. თითები კოხტად აათამაშა, თვალები მილულა, თამამად, ხალისით უკრავდა, მერე ხელები ჩამოუშვა და დაამღერა, თან სალამურს თეძოზე მსუბუქად ირტყამდა:

ორშაბათობით აშენდა
ციხე-ქალაქი მთაზედა,
ქვა შემოივლო გალავნად,
ცა დაიხურა თავზედა,

ჰე-ე, ჰეე...

ისევ სალამურს ჩაჰბერა, მხრები აათამაშა, მერე ღრმად შეისუნთქა:

ეს სალამური კოხტაო
რა კაი ხელში მოხვდაო,

ჰე-ე, ჰეე...

ხელიდან ხელში სავალო,
გამქარვებელო დარდისა,
მუდამჟამს უბით სატარო,
როგორც ფურცელო ვარდისა,

ჰე-ე, ჰეე...

გახარებულმა იტუცა პირში სალამური, მამა დაჟინებით მისჩერებოდა, მაგრამ თვალი ვერაფრით გაახელინა; მერე უფრო გაბედულ სიმღერაზე გადავიდა რესა:

ნეტაი ერთსა ღამესა
შენთან მქონიყო ბინაო,
ჩემი ნაბადი დაგვხურა
შენს მკლავზე დამაძინაო.

აღტაცებულმა, ტუჩზე იკბინა:

ლისო, ლისო ქარი ქრისო - ლისიმ
დალალეო,
შევარდენი ფრთასა შლისო - ლისიმ
დალალეო,
არიგებულ, ჩარიგებულ - რა
ტურფა რამ ხარო,
ქმარმძინარი, შენ მღვიძარი, -
რა ტურფა რამ ხარო,
ლისო, ლისო ქარი ქრისო - ლისიმ
დალალეო,
შევარდენი ფრთასა შლისო -
ლისიმ დალალეო.

მამას ყვრიმალები დაებერა, მაგრამ ბუხრისკენ ზურგით იჯდა და არაფერი ჩანდა, თანაც ჭორფლიანს თვალები მაგრად დაეხუჭა და ადგილზე ცმუკავდა, გახარებულმა, ერთი-ორჯერ ჩაბუქნა კიდეც:

შენისთანა სავსე ქალი
უნდა ჩავიგდო ხელშია,
ნეტავი ტუჩით შემახო
შენ რომ ვაშლი გაქვს მკერდშია,

ჰე-ე, ჰეე...

ჯმუხი იატაკს ჩაჩერებოდა და ხელისგულიდან სისხლი სდიოდა. ერთიანად დაჭიმულიყო, მაგრამ ზღართანი რომ მოესმა, შეკრთა და გაოგნებული დააცქერდა სოხანეზე გაშხლართულ მომღერალს - იმას მწვანე ლაქები დაჰყროდა გაყვითლებულ სახეზე.

- რა არი, რა მოხდა? - უნებურად იკითხა.

მამა ისევ სამფეხა სკამზე იჯდა, მშვიდი, გამართული, დაფიქრებული.

- რა მოხდა? - გაიმეორა ჯმუხმა და უცებ შეეშინდა, - მე... მე არაფერი, მე უდანაშაულო ვარ, მე არაფერი ჩამიდენია...

- შენ რა შუაში ხარ, - უთხრა მამამ. - აგერ, კვარი აიღე და დახედე.

ნანდუ კვარს წაეტანა და წაქცეულს სახეზე დაანათა. ტუჩიდან ნიკაპამდე წვრილი ზოლი შეამჩნია, ეს სისხლი იყო, მაგრამ შიგნით თითქოს რაღაც ირხეოდა. ხელით მოიჩრდილა და უფრო დააცქერდა, მერე კი, რომ გაარჩია, უკან გადახტა, კედელს ზურგით აეკრო და დაიყვირა:

- იირკოლა ჩი!

- იირკოლა ჩი... - წყნარად გაიმეორა მამამ. წაქცეული ახლა უფრო გრძელი ჩანდა.

- კი მაგრამ... აქ საიდან... აქ რა უნდოდა... შიგ ტუჩში უკბენია!

ალბათ სალამურში თუ შეძვრა... წეღან არა თქვა წყაროსთან დამრჩენოდაო.

- რა უცნაურია, რა უცნაურია, - წამოიძახა ნანდუმ და უცებ მოერგო თავს - ძველებურად ჯმუხი და სიტყვაძვირი გახდა.

მამა წამოდგა. წაქცეულთან დაიხარა და ჩხირი ჩამოუსვა სისხლის ზოლს, რაღაცა პატარა, წვრილი, მოძრავი, მაგრად ჩაესო ჩხირს, ეტყობა, სისხლით გაღიზიანებული გველი ჩხირსაც საკბენად ჩააფრინდა. მამა ბუხართან მივიდა, ხელი გაიქნია და ოდნავი ალი ავარდა ნაკვერჩხალს, თან წითლად გაიკლაკნა რაღაც და მერე ყველაფერი მიილია. მამამ კვარს დაავლო ხელი და კედელთან ატუზულ კაცს მიუახლოვდა:

- შემომხედე, ნანდუ!

მკრთალი სინათლე დაბორიალებდა კუშტ სახეზე, მერე კაცმა გაღიმება სცადა, მაგრამ არ გამოუვიდა.

- გაგეხარდა, არა, ნანდუ?

- არა, რასა ბრძანებთ, - შეკრთა კაცი, - ადამიანის სიკვდილი როგორ გამეხარდებოდა...

მამა ერთხანს ნაღვლიანად შესცქეროდა, კაცმა ისევ სცადა გაღიმება, მაგრამ ამჯერადაც არ გამოუვიდა.

- წადი, გამეცალე, - უთხრა მამამ და ზურგი შეაქცია, - ჩემს სახლში აღარ დაგინახო, წადი, წა...

...კარი რომ მიიხურა, მამა ფანჯრასთან მივიდა და მიმავალს გახედა:

...თვალები მოეჭუტა. დაფიქრებული, სიბრალულით გასცქეროდა ღამეში შემავალს და ბუხრიდან გამოვარდნილი, მოკიაფე სუსტი სინათლე ისევ ჯიუტად ეხახუნებოდა თავსა და ზურგზე. დრო გადიოდა...


ტყისპირი

ჭერამდე აბობღებული მძიმე ხალიჩის ნაცნობ, ტეხილ ხაზებს ზანტად მისჩერებოდა დომენიკო. ეზოში რახანია შეშას აპობდნენ, მაგრამ გამეტებით დაქნეული ნაჯახის მკვეთრი, მოკლე ხმა ხანდახან თუ ესმოდა გაბრუებულს, წამოდგომა ეზარებოდა და, კედლისაკენ პირშექცეული, ძალაუნებურად შესცქეროდა ხალიჩას. რამდენჯერმე ძალით დაამთქნარა, ეგება ძილი მორეოდა, მაგრამ არაფერი გამოუვიდა. მაინც ეზარებოდა წამოდგომა და თვალგახელილი იწვა, მერე მოსწყურდა და იქვე, თავთით მიდებულ თუნგს დასწვდა, პირზე მიიყუდა და მაშინვე სახე მოეღრიცა - გამთბარიყო წყალი. საბანი ფეხით მოიშორა და წამოდგა. ფანჯარასთან ფეხშიშველი მივიდა, გვერდულად ადგამდა ტერფებს. ეზოში მისი კბილა ბიჭი შეშას ჩეხავდა. კი შეეძლო, დაეძახა და წყალი ამოეტანინებინა, მაგრამ, რაღაცნაირად, მოერიდა - ტოლები იყვნენ. საწოლთან დაბრუნდა, ზანტად დასწვდა პერანგს, თითქოს ისევ მოერია ძილი; თვალდახუჭული იდგა და ასე იცვამდა. ეზოში ჩასვლა ეზარებოდა, ერთხელ კიდევ გადაიხედა და ბიბო დაინახა, ჭიშკრისაკენ მიმავალი. პირველი ყმა არ უყვარდა და ამიტომაც გაუხარდა მისი დანახვა:

- ჰეი, ბიბო.

- რა იყო?

- წყალი ამომიტანე.

- წყალი? - დაეზარა ბიბოს და მაშინვე იაზრა, - ბიჭო, გაიქე, წყალი აურბენინე...

- ახლავე, - თქვა ბიჭმა, ნაჯახი დიდ მორზე დაასო და გაიქცა.

გუნება მოეშხამა. კიბე მძიმედ ჩაიარა, ეზოში აღარც ბიჭი ჩანდა, აღარც ბიბო. მორთან მივიდა და ნაჯახს წაავლო ხელი. მაგრად იყო დასობილი, ღონივრად დაეჭიდა, უცებ შემსუბუქდა, ნაჯახიანად უკან გადადგა ორიოდე სწრაფი ნაბიჯი და რაღაც მოხვდა წელზე. შებრუნდა და ბიჭი დაინახა, უხერხულად მომღიმარი, დოქზე ხელისგულმიფარებული. დომენიკომაც გაუღიმა, ნაჯახი მარცხენაში გადაიტანა და დოქი პირთან მიიტანა, მაგრამ ცალი ხელით ვერ მოერია - დიდი დოქი იყო. ნაჯახი ფეხზე მიიყუდა, ათივე თითი მაგრად შემოაჭდო თიხის გრილ ჭურჭელს და ცივი, გემრიელი წყალი დალია. მერე ნაჯახი მოიმარჯვა, მაგრამ ბიჭმა უთხრა:

- ფეხზე არ მოირტყა.

დომენიკოს ეწყინა და გამომცდელად შეაცქერდა, მაგრამ დაცინვისდამაგვარი ვერაფერი შეამჩნია. მაინც ხასიათი წაუხდა და უგულოდ გაუწოდა ნაჯახი.

ეზოდან გავიდა. ისე ნელა მიაბიჯებდა, ერთი-ორჯერ მძიმედ დატვირთულმა ურემმაც კი გაუსწრო. არც იცოდა, სად მიდიოდა, სად წასულიყო, რითი გაერთო თავი. გზადაგზა ყანებსა და ვენახებში, გლეხები მუშაობდნენ - თოხნიდნენ, ბარავდნენ, ხელით იწმენდდნენ ოფლით დაცვარულ შუბლს, პატარა ხნით წელს ასვენებდნენ და ისევ თოხნიდნენ.

ჰო, მართლა, ლტოლვილი!

ის კი, ტყის პირას ჩრდილში შეყუჟული, თვალდახუჭული იწვა, მკლავი ამოედო თავქვეშ და თავისას ფიქრობდა.

ლტოლვილს სუნთქვა შეეკრა და წამოჯდა. დაფეთებულმა მიაგება მზერა მოსულს და, დამშვიდდა:

- შენა ხარ?

- ჰო, შეგეშინდა?

- არა, უცებ, ვფიქრობდი და... ამას რას ეძახით?

- პანტას.

- მსხალსა ჰგავს, არა?

- ჰო, ტყეში სავსეა.

- მსხალი ხომ მოდის თქვენს სოფელში?

- კი, გულაბი.

- ენაზე დნება, არა?

- კი, კარგია. აბა, მაგას რა მაჭმევს, მჟავეა, - სახე დაეღრიცა დომენიკოს.

- რატომ, კარგია. არა უშავს...

- კარგი რომ იყოს, ტყეში ამოვიდოდა?

- აბა რა, ტყეში ამოვიდა.

- მერე რა...

ლტოლვილმა გაიღიმა და უთხრა:

- ეეჰ, არ გვესმის ერთმანეთის მე და შენ, დომენიკო.

- რათა...

- რა ვიცი, რათა... - მხრები აიჩეჩა ლტოლვილმა და დაამატა, - ისე კი, ცუდ ხეს და მცენარეს ვერსად შეხვდები, დომენიკო...

- ვერსად? - დაფიქრდა და გაახსენდა. - აბა ეს გვიმრა რა ჯანდაბის მაქნისია?

- რას ჩააცივდი ამ გვიმრას, - გაიღიმა ლტოლვილმა, - თავისთვისაა.

დომენიკომ თვალი აარიდა, სოფელს გახედა. რომელიღაც გლეხი, შორიდან ვერ გაარჩია, უროს იქნევდა, ხმა კი მოგვიანებით აღწევდა ტყისპირამდე. დომენიკომ უყურა, უყურა, მერე ცას ახედა, გემრიელად დაამთქნარა, მაგრამ ლტოლვილის გამოცვლილი ხმა რომ მოესმა, შეკრთა:

- იცი, საერთოდ, ხანდახან... - ძალიან აღელვებული ჩანდა ლტოლვილი, - აი, კარგად რომ დაუკვირდე, არა? ხანდახან ისეთი უცნაურია, რომ... აი, შენ ამბობ, გულაბი კარგიაო და პანტა ცუდი, თუმცა არა, არა, ასე ვერ აგიხსნი... შენ თუ გაგიგია, თუმცა არა, საიდან გეცოდინება, ისე კი, სხვადასხვა ადგილებში, უცნაური მტაცებლები არსებობს.

- ჩვენთანაც კია დათვები, მგლები...

- არა, ცხოველებზე კი არა, მტაცებელ მცენარეებზე ვლაპარაკობ, - ტუჩი აილოკა ლტოლვილმა, - ასეთი მცენარე თუ შეგხვედრია?

- არა. როგორ - მტაცებელი.

- ჩვეულებრივად... ის მცენარეები ბუზებით, კოღოებით და რა ვიცი, ათასნაირი მწერებით იკვებებიან.

- მცენარე? - უნდოდ გაიღიმა დომენიკომ.

- კი, მცენარე. - უფრო აღელდა ლტოლვილი, - არ გჯერა, არა? შენ რა გინახავს, არაფერი, უნდა დამიჯერო... - და შეაცქერდა, - ხომ არ გეწყინა?

- კარგი რა, დომენიკო, - მუხლზე ხელი დაადო ლტოლვილმა, - საწყენად არ მითქვამს. ისე არ გამიგო, თითქოს ჭკუით მომქონდეს თავი, არა, ჭკვიანი კაცის რა მაცხია, მაგრამ მე ბევრი, ძალიან ბევრი რამ მინახავს... რაც თავი მახსოვს, სულ აღმა-დაღმა დავეხეტები, იცი, მდევნიან ხოლმე, დომენიკო, მმტრობენ, არავის ვუყვარვარ კი არა, ნეტავ არასოდეს არავინ შემამჩნიოს, ჩემთვის ვიყო მინდა, გესმის, ადრე არ მინდოდა ასე, ახლა კი სულ ვიღაც მელანდება, ხეს ამოფარებული, ლოდს მიღმა გატრუნული, ჩირგვში ჩასაფრებული, კუშტად მზირალი, ცუდად მომღიმარე... ეს მცენარეებთან რა შუაშია, თუმცა, როგორ არა - ამდენ დაძაბულობისგან საოცრად მინდება დასვენება და ხანდახან, დომენიკო, როცა სადმე თითქოს საიმედოდ შევაფარებ თავს და პურის ნატეხიც მაქვს, წყალიც, ჩემდაუნებურად ვისვენებ რაღაცნაირად, ვდუნდები, ყოველივეს შემხედვარე - ხე იქნება, ბალახი თუ ხოჭო, მაგრამ ის მცენარეები რომ შევნიშნე, ისე იმოქმედა... იმდენი ვიფიქრე... გაუგებრად ხომ არ ვლაპარაკობ?

- არა, რატომ.

- ისე უცნაურია, - ხელი აიქნია ლტოლვილმა, - ვერასოდეს წარმოვიდგენდი, მცენარე მტაცებელი თუ გახდებოდა.

„ნეტა ვინმემ გამოიაროს“, - ინატრა დომენიკომ.

- თანაც, ერთი კი არა, ბევრნაირია, ხომ მისმენ?

- ა?

- ხომ მისმენ?

- კი.

- საერთოდ, მცენარე თურმე ჰაერითა და ნიადაგით იკვებება, უცებ დამშვიდდა ლტოლვილი, დინჯად, დალაგებულად ალაპარაკდა, - ნიადაგიდან ფესვებით იღებს საზრდოს, ჰაერიდან კი - ფოთლებით. ზოგი მცენარე კი, რომელსაც საზრდო არ ჰყოფნის, მტაცებლად იქცევა. ერთი მცენარეა, ნეპენტესი - ფოთლებზე დოქის მსგავსი წანაზარდი უჩნდება. ეს დოქი სხვადასხვა ზომისაა, დომენიკო: ხან თითის სიგრძეა, ხანაც მკლავისა. მშვენივრადაა აჭრელებული და ნექტარსაც გამოჰყოფს. მწერი დოქზე დაფრინდება თუ არა, მაშინვე თავსახური დაეფარება, მწერი ვეღარ იკიდებს ფეხს დოქის შიგნითა, სლიპ კედელზე და ფსკერზე, სითხეში ვარდება, იქ კი მას მცენარე ინელებს.

- მართლა? - იკითხა დომენიკომ, მაინცდამაინც არ გაჰკვირვებია.

- მართლა. ერთია კიდევ, სარაცენია, ჭაობში იზრდება. მისი ათასფრად მოხატული, აჭრელებული ფოთლები საოცრად წააგავს ლამაზ, უცხო ყვავილს. გინდაც გამაძღარი იყოს მწერი, მაინც ამ ყვავილისაკენ მიუწევს გული, ისეთი ლამაზია... პატარა ხანს შორიახლოს უტრიალებს, მერე კი, მოხიბლული, მსუბუქად ჩამოჯდება ფოთოლზე და... ზოგიერთი მტაცებელი მცენარე შეუხედავია, ვიწრო ფოთლები ცისკენ თავწაწვდილი გველების ჯგროს მიუგავს, დაკლაკნილი, უშნო ღეროები აქვს, რომელზედაც დაღლილი მწერი ჩამოჯდება თუ არა, მაშინვე შემოეხვევა და მოგუდავს... ზოგიერთი კი, ცვრიანა, მაგალითად, შესახედავად ისეთი უწყინარი მცენარეა... მისი ფოთლების წვეროები ქინძისთავებჩარჭობილ პაწაწინა ბალიშს წააგავს, მშვიდად ირწევა, სიოს აყოლილი და მწერი დააჯდება თუ არა, მაშინვე ერთ-ერთ ქინძისთავისდამაგვარ წანაზარდზე ჩამოეგება. შეშფოთებული მწერი აფართხალდება, სხვა ქინძისთავებსაც ეხება და უფრო მაგრად გაებმება ხოლმე მახეში.

- და რომ არ აფართხალდეს?

- უნდა აფართხალდეს, დომენიკო, - ისევ აღელდა ლტოლვილი. - ასეთია წესი. მერე კი, მცენარე რომ იგრძნობს, მწერი მაგრად რომაა მიჯაჭვული, მოიკეცება და გასრესს. რამდენიმე დღის შემდეგ, მოშიებული, ისევ უწყინრად გაშლის ფოთოლს და ახალ მსხვერპლს დაელოდება, მონელებული მწერის ნარჩენები კი ქარს მიაქვს.

- ყოველთვის იჭერს?

- როგორ გითხრა... ალბათ, ხშირად იჭერს, მწერებით ცოცხლობს და... საქმე ისაა, რომ ეს მცენარეები არაფრით არ ჰგვანან ერთმანეთს - ზოგი მტაცებლის ფოთლები საოცრად სქელ, წებოვან სითხეს გამოყოფს, ზოგიც, რა ვიცი, ათასნაირადაა მოწყობილი, სულ სხვადასხვანაირად, ერთი კია, ყოველ მტაცებელს ნამდვილი, შედარებით დიდი, მოგრძო ყვავილი აქვს, რომელიც თავისი ფოთლების საქმეში არ ერევა, ყოველ შემთხვევაში, თვალით ასე ჩანს, ხანდახან ისეთი ლამაზი ყვავილია...

ლტოლვილი დადუმდა, დომენიკომაც თვალი მოაცილა და შვებით ამოისუნთქა. აქამდე ეუხერხულებოდა, ყური რომ არ დაეგდო, მაგრამ ლტოლვილმა იმდენი ილაპარაკა... სოფელს გახედა, უცქირა, უცქირა და უცებ გაახსენდა:

- აკი ცუდ ხეს და მცენარეს ვერსად შეხვდებიო? - და რადგან ლტოლვილს თავი არ აუწევია, გამარჯვებულმა გაიხედა სოფლისაკენ. მერე იგრძნო, სახელოზე რომ დაქაჩეს და გაკვირვებულმა შეხედა, ლტოლვილი კი ძალიან ახლოს მიჩოჩდა მასთან, თვალებში შეაცქერდა და ჩუმად უთხრა:

- ერთი იცოდე, დომენიკო: ის ნიადაგი, სადაც მცენარე-მტაცებელი იზრდება, ცუდია. მცენარის ბრალი კი არაა, მწერებს რომ ხოცავს და ისე იკვებება, ნიადაგის ბრალია, კარგად დაიმახსოვრე ეს, დომენიკო.

- აა, - ცივად გააგრძელა დომენიკომ და სახე მოარიდა, - გინდათ, შინ დავბრუნდეთ, მგონია წვიმას აპირებს.

- წავიდეთ, დავბრუნდეთ, - წამოდგა ლტოლვილი, - შეიძლება მართლა მოწვიმოს.

- თანაც, დილიდან არაფერი მიჭამია, - რატომღაც ამაყად თქვა დომენიკომ, - მოწყენილობაა აქ, არა?

- არა, რატომ... კარგია, მოუხდება მიწას.

- წვიმა, არა? კი, - და, თითქოს ლტოლვილის ნათქვამი გულს ჩაებეჭდაო, ისე იკითხა: - ესე იგი, მცენარეები ცუდ ნიადაგზე იზრდებიან, არა?

- ჰო, - სხვათა შორის თქეა ლტოლვილმა, - ჭაობში, სილაში, კლდეთა ნაპრალებში და ასე...

- უცნაურია, არა?

- კი, უცნაურია, - უგულოდ დაეთანხმა ლტოლვილი, ეტყობოდა, ახლა სულ სხვა რაღაცას ფიქრობდა.

დღესასწაული

გაზაფხულობით, როცა ხეების ფერადი კვირტები პაწია ნაყოფად გადაიქცეოდა, ხალხი ერთი ღამით ტოვებდა სოფელს. ჩაფიქრებული, მორჩილი სახეებით აიკრავდნენ გუდა-ნაბადს, ჩვილებს თბილად გაახვევდნენ, საქონელსაც მიერეკებოდნენ და ჯგუფ-ჯგუფად გადიოდნენ, სნეულნიც კი გაჰყავდათ ჩარდახიანი, უხალისოდ აღრჭიალებული ურმებით. რაღაც უცნაური წუხილი კი მიჰქონდათ, მაინც უფრო დიდი სევდა რჩებოდა დაცარიელებულ, უადამიანებო სოფელში. ხორციელის ჭაჭანება აღარ იყო, ერთადერთი მამა რჩებოდა შინ, ქვის გალავანს მსუბუქად დაყრდნობილი. იგი გასცქეროდა სოფლელებს, რომლებიც მძიმედ ადიოდნენ აღმართში და მერე ბორცვს მიღმა უჩინარდებოდნენ. იქით, ბორცვს გადაღმა უნდა გაეთიათ დღესასწაულის წინა ღამე, კაცებს უნდა ეფხიზლათ და ვეება კოცონთან უხმოდ მსხდარიყვნენ. მამა მარტოდმარტო რჩებოდა იმ უჩვეულო სიჩუმეში, უძრავად იდგა, სანამ არ დაბინდდებოდა. შებინდებისას გაბრუებული ჩიტების ჟრიამული რბილად იკარგებოდა ჰაერში, საღამო ხანს თითო-ოროლა ფოთოლი წამით თუ აფრთხიალდებოდა ხეზე, მერე ისევ სიჩუმე, სიჩუმე, სიჩუმე ტლანქ, მძიმე სიშავედ იღვრებოდა სახლებსა და ეზოებში, გზებზე; თითქოს თვალნათლივ აორთქლებულ კუპრში დინჯად იძირებოდა ყველაფერი და, როცა შავად გაჟღენთილი, დამძიმებული ჰაერი ყოველივეს წაშლიდა, მამა კვარს ანთებდა და გზაზე გამოდიოდა ხოლმე. იგი მიაბიჯებდა წყნარად, უხმაუროდ, ღამენარევი იდუმალებით მოცული, და კვარის სუსტი, ოდნავ მოკიაფე სინათლე თანაბრად ირწეოდა ირგვლივ. მიწაზე მოცახცახე რკალი, წინ რომ მიუძღოდა მამას, ღობეზე სწრაფად აცოცდებოდა და ისევ მორჩილად მიცურავდა ბალახზე, მამის ფერხთით კიბეზე ტალღად გადადიოდა და მერე სუსტი ციმციმით ირწეოდა ოთახში - მამა დედაბოძთან ჩერდებოდა და მეზობლის სახლს ათვალიერებდა. კვარი მქრქალ სინათლეს ჰფენდა კუთხეში მიყრილ ქალამნებსა და ფერად წინდებს, ჭრელ ნოხს, თიხის ჭურჭელს, ხიდან გამოჩორკნილ კოვზებს, ყველაფერს აკვირდებოდა მამა, კუნჭულებში აბლაბუდასაც კი ამჩნევდა იმ დალეულ სინათლეში და ხელისგულს ადებდა კედლებს, სკამებს, მაგიდას, თითქოს ნივთების მდუმარებასაც კი უგდებდა ყურს. მთელ ოთახს მოივლიდა და მერე, სანამ გავიდოდა, ერთხანს უძრავად იდგა, კედელზე კი მისი წაგრძელებული, კუთხესთან თითქოს გადატეხილი ხელი ბარბაცებდა, კვარის სუსტ ციმციმს აყოლილი, მაგრამ თავად მამას მტკიცე, დაჭიმული მარჯვენით ეკავა კვარი და რაღაცას ფიქრობდა.

დინჯად, მძიმედ გადიოდა შავად დაგუდული ღამე, თითქოს ყოველივეს ეძინა, მაგრამ ღამესაც ჰქონდა თავისი ხმები, საიდუმლონარევი, შიშისმომგვრელი - სადღაც ეცემოდა წვეთი, ერთი ციცქნა და უკუნეთის წყალობით მაინც საოცრად მნიშენელოვანი, კედელს ავად ეხახუნებოდა გამხმარი მიხაკის გვირგვინი, სუსტად გაიჭრიალებდა ღობე და ხანდახან ძილგამკრთალი მწერიც ახმიანდებოდა, მაგრამ მამას ეს ხმები სულაც არ უშლიდა ხელს - სოფლელების სახლებში დაიარებოდა და დიდხანს, დაფიქრებული ათვალიერებდა ყველაფერს. მერე კი, ოდნავ რომ შემსუბუქდებოდა ცა, დასალიერზე ოდნავ რომ გაიბზარებოდა სიშავე, მამა კვარს აქრობდა და დიდ ლოდზე დგებოდა: ნელა, ძალიან ნელა თენდებოდა, მაგრამ ისე აშკარად მატულობდა სინათლე... ყოველივე იწოვდა ბინდს, საიდანღაც ნიავი წამოუბერავდა, ხეზე დაიჭიმებოდნენ ფოთლები, სახლებიც დინჯად ამოტივტივდებოდნენ მიწიდან და რომელიღაც პატარა, სულელი, ყოჩაღი ჩიტი გალობას იწყებდა. ბუნდოვან ჰაერს მკვეთრად აპობდა ეს უზომოდ გახარებული ხმა, და მამა მღელვარებით უყურებდა შორეულ ბორცვს, იქიდან კი, უთენია, ხალხი მოდიოდა! მოდიოდნენ ფეხით, ჯერ კიდევ მოლურჯო ჰაერში აბრდღვიალებული ჩირაღდნებით, ჩვილებით ხელში, ჩარდახიანი ურმებით მოდიოდა ხალხი, დიდები, პატარები, მოხუცები, კეთილნი და ბოროტნი, გუგლრილნი, მაცდურნი, შეცდენილნი, - ხალხი მოდიოდა!

ისინი ქვემოთ მოაბიჯებდნენ, ერთმანეთის ახლობელნი, ნათესავნი, მძიმედ ჩამოდიოდნენ დაღმართში და ყოველი ნაბიჯი ნეკნებზე აწვებოდათ, მთელი სოფელი მოდიოდა - ზოგი დაბერილ ყვრიმალებში დაგუბებული, უთქმელი მტრობით, სხვა - გულგრილობის ჭიით გამოფიტული, მაგრამ იმ დღესასწაულით მაინც ოდნავ დაძაბული, ზოგიერთი რაღაც აუხსნელი, აუწერელი სიკეთით გულში, საბრალო და მართალი ღიმილით სახეზე, ხელიხელჩაკიდებული ბავშვები, დარიგებისას თავისას რომ ფიქრობდნენ, მორჩილი, ყავისფერხელება მოხუცები, რომლებმაც როდის ჩაუარეს რაღაც დიდსა და მნიშვნელოვანს გვერდი, არც კი იცოდნენ და ახლა მაინც საოცრად მშვიდნი, რაღაცა უმნიშვნელოს შეგუებულნი, ფრთხილად მოაბიჯებდნენ, საკუთარი თავით უზომოდ აღტაცებული ქალიშვილები და ადრე მოტეხილი ქალები, მაინც ჭრელაჭრულა თავსაფრებითა და მძივებით, ბრმები, საოცრად დაძაბული სიმშვიდით სახეზე, ბიბო, პირველი ყმა, აუღელვებელი, დალაგებული და მაინც გულის კუნჭულში მიმალული მტრობით, გვეგვე, უხალისოდ მომავალი, მისთვის უმიზნო დღესასწაულზე დუნედ გაბრაზებული, ლტოლვილი, უცხო ადამიანებით გარშემორტყმული, მოკრძალებულად მომღიმარი, დომენიკო, ნორჩი, გამოუცდელი, არმცოდნე, რესას შაოსანი დედა... ხალხი მოდიოდა!

ისინი დაღმართში მოაბიჯებდნენ, ლოდზე შემდგარ მამას უკვე ესმოდა მათი ფეხის ხმა, მოდიოდნენ ჯგროდ, არეულნი, ნაჯახებითა და ნედლი, დრეკადი რტოებით ხელში, ბღაოდა საქონელი, ურმებს გამობმული ძაღლები ჰყეფდნენ, ისინი კი ხმაგაკმენდილნი ჩამოდიოდნენ ბორცვზე და როცა დილის სუსტი და თვალისმომჭრელი მზე ირიბი სხივებით გაანათებდა ღამენათევ, ფერკმრთალ სახეებს, ყველანი მაღლა სწევდნენ ხელებს: უცნაური ტყე მოდიოდა მამისაკენ, არეული ტყე - რტოები, ხმლები, ნამგლები, ყვავილები, თოხები, ბარები, ჩვილები, ნაჯახები...

ხალხი, ხალხი მოდიოდა!


თავი მეორე

ბიბო შინ მივიდა და ცოლს გამოელაპარაკა. ერთმა გლეხმა მეორეს ამბავი უთხრა. სულ სხვა ამბავი

- წყალი მოიტანე, ქალო, - თქვა ბიბომ და შეიჭმუხნა.

ცოლმა დიდი კოკა შემოიტანა და გაუბედავად მიუახლოვდა.

- მიდი, - პეშვები შეაერთა ბიბომ, - უჰუ, ცივია...

მძიმე კოკა იყო, ქალმა მუხლი შეაშველა და ისევ დაუსხა წყალი; უცებ ხმაური მოესმა, მხარსუკუღმა სწრაფად გახედა ბავშვს, მაშინვე დამშვიდდა. სახეზე შეისხა წყალი, თვალები მაგრად დაისრისა:

- მიდი, დაასხი... მმ... მმ, დაასხი, რას გამოშტერებულხარ... მმ!.. მმ... მ... კარგი, გეყოფა, - ხელისგული ღონივრად ჩამოისვა ლოყებზე და შერჩენილი წვეთები ჩაიწურა, თვალები დახუჭა და განზე გაიშვირა ხელი, - ჩვარი მომეცი.

სახე შეიმშრალა და მაგიდას მიუჯდა. მწნილი ეგემრიელა, მაინც კრინტი არ დაუძრავს. ყველი მოიჭრა, ღვინო დალია, გათბა. რაღაცა გაულღვა კიდეც გუნებაში და თქვა:

- ის ღლაპი რაღაც ცუდად მიყურებს.

- რომელი, დომენიკო?

- ჰო.

ცოლმა დუმილი ირჩია, ბიბოც ჩუმად იყო, მერე, ცოლი რომ შეტრიალდა, ახედ-დახედა და ინანა, რამ ამალაპარაკაო, გაბრაზდა:

- რას დაბორიალობ აქეთ-იქით!

- რა? - ვერ მიხვდა ქალი.

- რა და, ვერ დაეგდები? რას დაეთრევი აქეთ-იქით!

- სადა...

- ჯანდაბაში და ოხრობაში, სადა... ლტოლვილს ხომ არ ჩამოუვლია.

- არა.

- რაო, რას ამბობენ სოფელში.

- რა ვიცი, იმის მეტს კაცს არ ელაპარაკება და...

- ჰოო, - გაიცინა ბიბომ, - ეს კი კარგადა თქვი, კაცს არ ელაპარაკებაო, დაუჯდეს იმ ბღარტს და იყოს... ოო, ეს კი კარგადა თქვი, რა ხარ, რა ხარ ვინც არ გიცნობს?!

პატარა ხნის შემდეგ კი, დიდი სიახლოვის წუთებში, აღელვებული და ტუჩებთან ნაოჭდაგროვილი, აქერცლილ მუშტზე თმაგადახვეული, ცოლს უჩურჩულებდა:

- იცოდე, არ გახდე, ქალი მსუქანი უნდა იყოს, ასე...

- კაცო, გავიხედე და, - ჰყვებოდა ამ დროს წყაროსთან ჩამომჯდარი ცალთვალა გლეხი, - ავდგები დილით, გადატეხილია სიმინდი, ხან ერთი, ხან ორი, გავბრაზდი, ვამბობ, ეს ოხერი რა არის ერთი და ორი სიმინდი-მეთქი, და წავალ, წამოვალ, დავიძინებ, გავიღვიძებ - გადატეხილია ისევ, ერთხელაც გავბრაზდი... დავავლე ხელი სახრეს და დავდექი, დავუდარაჯდი. სორო ვიცოდი, საცა ჰქონდა, გავიტრუნე... რო შესრულდა შუაღამე, გამოყო თავი და თხლაშ! - ვდრუზე.

- სადა, თავში?

- შიგ თავში. რა ვიცი, რა დაემართა, სოროში კი შევარდა, მაგრამ... რა ვიცი, მგონია, ვეღარ გამიფუჭებს სიმინდს და...

- პატარა იყო? - ჰკითხა მეორემ, თან ნამგალს ლესავდა.

- არც ისე, აი, ამოდენა იქნებოდა, - ხელისგულებში თითქოს წებო ესხა, ერთმანეთს ისე წვალებით დააშორა, დააშორა, მერე შეჩერდა და თითები დაძაბულობისაგან აუცახცახდა.

- დიდი ყოფილა, რა გინდა.

ჰო, რა ვიცი, - თქვა ცალთვალამ და ხელები მოუდუნდა თუ არა, დომენიკოს ეგონა, ასე წვალებით დაშორებული ხელისგულები ისევ ტკაცუნით შეეჯახებოდნენ ერთმანეთს, მაგრამ გლეხმა ორივე ხელი მშვიდად დაილაგა მუხლებზე და თავი ჩაღუნა. მოხრილი იჯდა, გვალვისაგან დამსკდარ მიწას მიუგავდა მოყავისფრო, დანაოჭებული კისერი.

- მართლა, ეს რანაირი დღესასწაული გცოდნიათ, - დუნედ გაიკვირვა ლტოლვილმა, - ვერაფერს მივხვდი.

- მითხარი, აგიხსნი.

- აი, მაგალითად... ხალხმა რომ ხელები ასწია და მამას მიუახლოვდა, იმან რატომ იკითხა, ვინმე ხომ არ დარჩაო.

- წესია ასეთი.

- როგორ, - ვინმეს სტოვებთ ხოლმე?

- არა, მაგრამ მამა ყოველთვის ეკითხება ხალხს, კიდე ვინმე ხომ არ მოდისო.

- ვერაფერს მივხვდი... შებინდებისას კოცონი რატომ დაანთეთ?

- რა ვიცი, ხალხს ჰგონია, ჩვენი წინაპრები ციდან ჩამოვიდნენ, ნაწილი კიდევ იქ დარჩაო და ცეცხლი მაღლა რომ აიწევს და ცისაკენ ენას აათამაშებს, ასე ჰგონიათ, თითქოს ცეცხლი იმათ ესაუბრებაო.

- ვინ იმათ?

- ცაში დარჩენილებს.

ოჰო, - ჩაიცინა ლტოლვილმა. - ეს როგორი დღესასწაულები გცოდნიათ.

- რა ვიცი, რაც თავი მახსოვს, სულ ასეა.

- რაც თავი გახსოვს? - შეხედა ლტოლვილმა. - რამდენისა ხარ...

- ჩქარა თვრამეტის გავხდები.

„აუჰ!“ - ჩაეცინა ლტოლვილს გუნებაში და მაინც სხვათა შორის იკითხა:

- მართლა?

- დიახ. წუხელ ყანაში, ერთ ცალთვალა გლეხს, თქვენ არ იცნობთ, მაჩვი მოუკლავს.

- რამ გაუფუჭა?

- სიმინდი?

- არა, თვალი რამ გაუფუჭა.

- რა ვიცი... წუხელის მაგან მაჩვი მოკლა.

- მაჩვი? რაა მაჩვი... მასაი ვიყავ! - ხელი მაღლა ასწია ლტოლვილმა, - ერთხელ ნამდვილი მასაი გავხდი.

- ეგ რასა ნიშნავს...

- ნამდვილი მასაი? - ამაყად იმეორებდა სიტყვებს ლტოლვილი, - ლომის მკვლელს ნიშნავს, ლომის მომკვლელს.

- ლომი... გამიგია. ცხოველთა მეფეა, არა?

- მეფეა, გინახავს?

- არა, საიდან.

- ო-ო, ღირს სანახავად - მზეზე გაფენილი ხორბლის ფერისაა, დიდი ტორები აქვს, ფაფარი, დინჯი მიხრა მოხრა, მაგრამ თუ გაბრაზდა... კამეჩი მაინც ხომ გინახავს, დომენიკო, იცი, როგორ ჰკლავს - ტორს დაარტყამს ხოლმე ქედზე და ხერხემალს ჩაულეწავს. მერე ყელს გამოღადრავს და თბილ სისხლს გემოზე სვამს, ნება-ნება... რომ დაიგრგვინებს, ფრინველები შხუილით აიჭრებიან მაღლა, ცაში, დაფეთებული ნადირი გარბის, იგი კი მდოვრედ დაიარება ტყეში და გრგვინავს - მეფეა, მეფე.

- და თქვენ მოკალით?

- მე მოვკალი, - მეორე ხელიც შემართა ლტოლვილმა, - შავ ხალხთან, მასაებთან მოვხვდი, შავი ხალხი თუ გინახავს, დომენიკო?

- შავი... შავგვრემანი?

- არა, - ლტოლვილმა ხელები დაუშვა და მერე მკერდიდან მუხლამდე ჩამოიცურა, - შავად მოლაპლაპე ხალხი, ფართო ნესტოებში გაყრილი რგოლებით, ათასფრად აჭრელებულნი, დოლების გუგუნს აყოლილნი და კუნთებაცახცახებულნი, თხის ტყავით იფარავენ სარცხვინო ადგილებს, ზოგიერთს კი ფარშევანგის ფრთებით მორთული მაღალი გვირგვინი ადგას თავზე, ესენი ნამდვილი მასაები არიან - ლომი ჰყავთ მოკლული. ისინი, ამ საოცნებო გვირგვინით თავზე, ამაყად დაიარებიან სოფლად და თუმცა არაფერს იმჩნევენ, მშვენივრად იციან, აღტაცებული და შურიანი მზერა რომ დაჰყვებათ.

- და თქვენც... მასაი გახდით?

- მასაი გავხდი, - ისევ აღმართა ხელები ლტოლვილმა, - პირველი თეთრი მასაი გავხდი.

დომენიკო დაფიქრდა.

- ეგეთი შავები არიან?

- ეგეთი შავები.

- გვეგვეზე უფრო?

- ჰე... გვეგვე იმათთან სპილოს ძვალია, მთის მდინარეში ჩაგდებული.

- როგორ მოკალით?

თეთრ-წითელ საღებავებით ტანმოხატული ბელადი ჰყავდათ, მკლავზე რგოლებშემორტყმული, იმასთან მივიდა. მიმქრალ ნაკვერჩხლებს გაბრუებული დასცქეროდა, ნელა ასწია თავი და ზანტად მიაჩერდა.

- მასაი უნდა გავხდე, ნამდვილი მასაი. - თვალებიდან ბინდი გადაეცალა - შეძლებ? - გაკვირვებულმა ამათვალიერა. - შევძლებ, - ვთქვი და ერთიანად ავთრთოლდი. ბელადმა ერთხანს მიყურა, მერე მძიმედ დამიქნია თავი. ოთხი მასაი მომიჩინა, ზვიგენივით ბიჭები იყვნენ, ჩამოსხმულნი, კუნთები ულივლივებდათ მთელ სხეულზე, მაგრამ სირბილისას კვამლივით ამჩატდებოდნენ ხოლმე. სქელი, დიდი შუბი მომცეს, ძლივს ავწიე, მკლავი მეტკინა, მაგრამ როგორც კი ჩავბღუჯე, მაშინვე გავიფიქრე, სწორედ ის ლომი, ამ შუბის წერა რომ უნდა გამხდარიყო, ახლა, ამ წუთას, ნამდვილად იყო სადღაც. ასე გავიფიქრე და შუბიც მემსუბუქა. დიდი ხე ძირში მოჩეხეს და მითხრეს, შუბი იმ დაბალ ჯირკში ჩამესო. მეც, ნამდვილი მასაი უნდა გავმხდარიყავ და დროს უბრალოდ არ ვკარგავდი - ათასჯერ მაინც ჩავაჭედე შუბი იმ ჯირკში და როცა აცახცახებული იარაღი ჰაერში გაიტრუნებოდა, წვალებით ამოვაძრობდი ხოლმე და ვგრძნობდი, ატკივებული კუნთების მიღმა, სისხლში როგორ მემატებოდა ძალა. მერე, ორი ნაბიჯის მოშორებით დამაყენეს, იქიდან ვესროდი ხოლმე ჯირკს, მერე სამ ნაბიჯზე, იქამდე ვტყორცნიდი, სანამ ჯირკისგან აღარაფერი რჩებოდა, ნაფოტები კი, იცოცხლე, ბლომად ეყარა ირგვლივ. შვიდი ხე მომიჩეხეს, დომენიკო, შვიდი უზარმაზარი ხე, და ყოველი მათგანის წაქცევისას მახსენდებოდა - ის ლომი, მე რომ უნდა მომეკლა, იმ წუთას ნამდვილად იყო სადღაც. საკვებად მხოლოდ რძეში გარეული საქონლის უმი სისხლი მქონდა, რომ დავიძინებდი, შუბი თავთით მედო, გავიღვიძებდი თუ არა, ხელში შევათამაშებდი, მოვიქნევდი და ზუზუნით მიფრინავდა მახლობელი ხისკენ. შავად ალაპლაპებული ქალები ფართო, სქელი ტუჩებით მიღიმოდნენ, მე კი, უჩვეულო სიამაყითა და სიმკაცრით შეპყრობილი, არც ვუყურებდი მათ და ისევ და ისევ მიზანში ვისროდი მორჩილ იარაღს. მაგრამ ყველაზე ძნელი ის იყო, რომ მწოლიარე ლომის მოკვლა არ შეიძლებოდა, ნამდვილი მასაი რომ გავმხდარიყავ, კამარაშეკრული ლომისათვის უნდა მეძგერებინა შუბი. ამიტომ ოთხი მასაი დიდ კუნძს გააქან-გამოაქანებდა და მერე გამეტებით მესროდნენ, ჩემი დამჯერი იარაღი შუაგზაზე ჩაესობოდა კუნძს, მე კი რამდენიმე ნაბიჯს სწრაფად გადავდგამდი წინ და ზურგსუკან ყრუ ხმა მესმოდა. ასე გადიოდა დრო და ხანდახან, ხის ძირას მიძინებულს, მოულოდნელად, წყალს გადამასხამდნენ, თვალს ვახელდი, წამოვხტებოდი, მაშინვე შუბს ვბღუჯავდი და ვხედავდი, კუნძი უკვე რომ მოფრინავდა ჩემსკენ. მკლავი კი სწრაფი მქონდა და უტყუარი - მასაები მხარზე ხელს მირტყამდნენ კმაყოფილების ნიშნად. მერე შუბზე ზეთი დაღვარეს, ლომის დანახვაზე ხელისგულები ოფლით იცვარება თურმე და ამასაც უნდა შევჩვეოდი. მეც შევეჩვიე, რა თქმა უნდა, და ახლა ყოველთვის, მუდამ მახსენდებოდა, რომ ჩემი ლომი ამ დროს ნამდვილად იყო სადღაც. ნამდვილად იყო!.. ერთი სული მქონდა, მის საძებრად წავსულიყავი, მაგრამ მასაებში აკრძალული იყო უდანაშაულო ლომის მოკვლა.

დიდხანს ვიცადე, მერე კი, მოთმინება რომ აღარ მეყო, შებინდებისას, ყველასთვის შეუმჩნევლად, ერთ კამეჩს მათრახი დავცხე და სოფლიდან გავაგდე. მეორე დღეს, კი რა თქმა უნდა, ველზე იპოვეს, ქედჩალეწილი, ყელგამოღადრული, თითქოს და მშვიდად ვიწექი, ბამბუკის ქოხს კეფით მიყრდობილი, და მოუთმენლად ველოდი მაცნეს. იმანაც მოირბინა, ერთხმად აგუგუნდა დოლები და ბელადმა თავი ისე დამიქნია, მძიმე საყურეები აუთამაშდა. მე ხელი დავავლე ჩემს იარაღს. წამოვდექი და სოფლის მამაკაცების თანხლებით კვალს მხნედ გავუდექი, მაგრამ ხელისგულები მაინც გამიოფლიანდა. ჯერ არსად ჩანდა, სული მიკაწკაწებდა მოუთმენლობისაგან და ხანდახან ხელი ამითამაშდებოდა - ხომ ვიცოდი, ნამდვილად რომ იყო სადღაც. და როცა ბორცზე შევდექი და ქვემოთ გადავიხედე, აღტაცებისაგან შევკრთი - სილაზე წამოწოლილიყო და დილის მზეს ეფიცხებოდა, ზურგზე გადაკოტრიალებულიყო და წინა თათებით მზეს თუ ათამაშებდა თავისი ჭკუით, რა ვიცი... მასაები ბორცვზე გამწკრივდნენ, მე კი დინჯად დავეშვი ქვევით. შორიდან ისევ აღწევდა დოლების გაბმული გულისცემა. ოც ნაბიჯზე რომ მივუახლოვი, მეგონა, დამინახავდა, მაგრამ ძალიან იყო გართული, ჩშსსსს-ს, შევუსისინე და ხელად წამოხტა. რა მოუვიდა, ახლაც არ ვიცი, ცხოვლებისა რა გამეგება - არ ვიცი, დარცხვენილი იყო, ასე ლეკვივით მოთამაშეს რომ მივუსწარი, გამაძღარი იყო, წინათგრძნობა ჰქონდა თუ რა იყო, რა ვიცი, მაგრამ შეტრიალდა და გაცლა დააპირა, მერე ვინ - მეფემ! ავდექი და მარცხენათი ქვას დავწვდი, ვესროლე და ფერდში მოვარტყი, განრისხებული შემოტრიალდა, წკაპუნით უკბინა ჰაერს, ჩაიბუხუნა, მაგრამ ჩემსკენ მაინც არ მოდიოდა. ავიღე და მივუახლოვდი - ფრთხილად ვადგამდი ტერფებს, რომ არ წამებორძიკა, თვალს არ ვაცილებდით ერთმანეთს, ათი ნაბიჯიღა რომ დამრჩა, შევდექი, სხვა გზა არა მქონდა, კამარაშეკრულისათვის უნდა მეძგერებინა შუბი. კარგა ხანს ვიდექი, იმას დიდი ტორები და მძლავრი ყბები ჰქონდა, მე კი წვერწამახული სიკვდილი მეპყრა ხელთ და ერთმანეთს შევცქეროდით. მერე კი, რა ვიცი, არც ერთი ლომი არ მოიქცეოდა ასე, უკანა ფეხებზე ჩაჯდა, ტორები გაჭიმა, უზარმაზარი, აფოფრილი თავი დადო ზედ და თვალმილულული შემომაცქერდა. მეც თვალი არ მომიცილებია, ისე დავიხარე, მარცხენათი სველი სილა მოვბღუჯე და სახეში ვესროლე. ეს კი, ეს, ვეღარ მოითმინა, ერთი დაიგრგვინა და საოცარი კამარა შეკრა. შეშინებაც ვეღარ მოვასწარ, ერთგული შუბი მისკენ რომ გაფრინდა და ჰაერში გაწოლილს ეძგერა, მე კი რამდენიმე ნაბიჯი წინ გავირბინე და გამიკვირდა, ზურგსუკან დაცემის ხმა რომ ვერ გავიგონე. შემოვბრუნდი და გავშრი - შუბი სწორ ხესავით ამოსულიყო სილიდან, შუბის თავზე კი გასაოცარ ნაყოფად გაფარჩხულიყო ლომი, გრგვინავდა და ბეჭებშუა წითლად შეღებილი, ორთქლადენილი რკინის წვეტი მოუჩანდა - სიკვდილის ყვავილი. თვითონ რაღაცნაირად წონასწორობას იცავდა, მერე, გაცოფებულმა ერთი კი გამომხედა და თვალები გადაუტრიალდა - ჰაერში მოკვდა! თავი როგორც ჩაკიდა, შუბი სწრაფად გადაიხარა და დაცემის ხმა რომ მომესმა, მეც ჩავჯექი - ხელისგული კი არა, მთელი სხეული სველი მქონდა, გასაწური ვიყავ. მასაების ყიჟინამ გამომაფხიზლა, ისინი ჯგროდ გამორბოდნენ ჩემკენ და, შიში რომ დამეფარა, ფეხთსაბური გავიძრე, თითქოს სილა გამოვყარე იქიდან, ისევ ჩავიცვი და წამოვდექი. ო, ეს მაინც საოცრად კარგად გამომივიდა - ვითომ სილამ შემაწუხა, ლომის მოკვლის შემდეგ. უნდა გენახა, როგორი ზარ-ზეიმით შემიყვანეს სოფელში: საკაცეზე დამსვეს და ასე ციმციმ ჩამატარეს ბამბუკის ქოხებს შორის, დიდიან-პატარიანად შემომეხვივნენ, ყველა მიღიმოდა, მგონი, მეც ვიღიმებოდი. მერე კი ბელადმა ფარშევანგის ფრთებით მორთული გვირგვინი დამადგა - ნამდვილი მასაის თავსამკაული.

- ო, - გაიკვირვა დომენიკომ და შეათვალიერა. ლტოლვილი წამოწვა და ხელები აათამაშა.

- აი, სწორედ ასე იქნევდა ტორებს. მოგეწონა ამბავი, დომენიკო?

- დიახ.

- დიდი უცნაური ამბავი იყო.

- და ის გვირგვინი რა უყავით?

- რა?!

მართლაც, უცნაური ამბავი იყო, - ერთი კაცი ძალიან ავიწროებდა ლტოლვილს, აგდებულად ელაპარაკებოდა, მოსამსახურესავით აგზავნიდა აქეთ-იქით, ბევრჯერ წამოურტყამს თავში. არადა, ლტოლვილზე მეტი არც ღონე ჰქონდა, არც შეძლება და ისიც მარტო იყო. სიცოცხლე გაუმწარა და ლტოლვილი შორს გადაიხვეწა, იარა, იარა და მასაებთან მოხვდა. იქ კი საოცარი სურვილით აღივსო და ბოლოს მართლა მოკლა კამარაშეკრული ლომი, დიდ პატივში კი იყო, მაგრამ მეორე დღესვე გამობრუნდა, იმ კაცისაკენ მიიჩქაროდა, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა, მომავალი შეხვედრისათვის ემზადებოდა და ყვრიმალებს ბერავდა, ღონივრად აუდ-ჩაუდიოდა მკერდი. და, როგორც იქნა, და იმ კაცამდე რომ მიაღწია, ამაყად დაიდგა გვირგვინი, ფეხები განზე გადგა და თვალებში შეაცქერდა. მაშინვე ინანა - კაცი გაკვირვებული ათვალიერებდა ერთხანს, მერე აგდებულად ჩაიცინა, მისკენ წამოვიდა და ლტოლვილმა უნებურად თვალები აახამხამა, ხელისგულები დაეცვარა, გვერდზე გადასწია თავი, მოიბუზა. იმ კაცმა კი ხელუკუღმა სთხლიშა და გვირგვინი გადაუგდო, ლტოლვილი ასაღებად დაიხარა, ამ დროს პანღურიც მოხვდა და სასწრაფოდ გაშორდა იქაურობას, სირბილით მიაღწია მახლობელ ტყემდე, ნაბიჯი შეანელა, შეჩერდა, ჩაბღაუჭებულ გვირგვინს დახედა, უყურა, უყურა და ღელეში ჩააგდო.

- რა?

- ის გვირგვინი რა უყავით?

- ის გვირგვინი... ის გვირგვინი ერთ ქალს ვაჩუქე.

- ქალს... ლამაზი იყო?

- ისე, რა... არა უშავს, - ჩაილაპარაკა ლტოლვილმა განზე გაიხედა და თვალები მოჭუტა: - აი, იქით, შორს რომ დგას, გადაღმა, ვინაა?

- გვეგვე.

- მართლა?

- კი, - თქვა დომენიკომ და ლტოლვილს დაეჭვებული მიაჩერდა.

გვეგვე წერაქვს თავსზემოთ სწევდა და ღონივრად, ქოშინით ურტყამდა მიწას. იქვე, ორიოდე ნაბიჯში ტყე იყო, ნაწვიმარ ხეებს მზე დასდგომოდა და მწვანედ ხასხასებდა, მაგრამ გვეგვე არაფერს უყურებდა, ვერც ფიქრობდა, მუშაობდა თავისთვის. ერთხელაც დაიქნია ხელები და წერაქვი ღრმად ჩაესო მიწაში. გამოსწია, მაგრამ იარაღი არ დაემორჩილა; მერამდენედ მოსვლია ასე, ერთი პირობა მაინც გაუკვირდა; კიდევ დაეჯაჯგურა და მიხვდა: ქვა ყოფილა. მაინცდამაინც არცა სწყენია, პირიქით, გახალისდა. ჯერ ფრთხილად მოსინჯა ქვის სიდიდე - ტარს ორივე ხელით მსუბუქად დააწვა, მერე კი, ქვის კიდემ ოდნავ რომ ამობურცა მიწა, ამოვაგდებო, გაიფიქრა და ისევ ფრთხილად, ოღონდ უფრო ღონივრად დააწვა წერაქვს, კიდევ, ცოტა კიდევ, ცოტათი და... ტარი გადატყდა.

- ფუჰ! - ხელში შერჩენილ, ხმარებისაგან გაპრიალებულ ტარს გაბრაზებული დააჩერდა გვეგვე და შორს მოისროლა, - ფუ, შენი გამკეთებლის...

რაღა დარჩენოდა - ტყისკენ წავიდა. მიუახლოვდა ერთ ხეს, ახედა, წვრილი ტოტები ჰქონდა, არ გამოადგებოდა, მივიდა მეორესთან, აათვალიერა ისიც, არ ეჭაშნიკა... სხვა ხეს ააყოლა თვალი და ციყვი დაინახა, გაფაციცებული დაჰყურებდა გვეგვეს და თათები გაეფარჩხა.

- ფშტ! - შეშინება დაუპირა გვეგვემ, მაგრამ ციყვს ყურიც არ შეუბერტყავს. „ამას უყურე“, გაუკვირდა გვეგვეს და ქვას დაუწყო ძებნა. თითი ჩაასო რბილ, ნამიან მიწაში და ქვა ამოაგდო, მოიმარჯვა და ისევ ახედა, მაგრამ ციყვი აღარსად ჩანდა.

- ჰმ, შენი... - ხეს შემოუარა გეეგვემ, მერე ხელი ჩაიქნია და ერთი ტოტი მოეწონა - მშვენიერი სატარე იყო. ქამარში გარჭობილი ნაჯახი მოიმარჯვა და ერთი მოქნევით მოჩეხა ტოტი. ცალ მუხლზე დაიჩოქა, შტოები აასხიპა, თვალთან მიიტანა და გახედა - კარგა სწორი იყო, გამოადგებოდა, ცოტათი მსხვილი იყო, თორემ სხვაფრივ არა უშავდა. შეასწორ-შემოასწორა, ისევ მიიტანა სახესთან, გახედა და შორეულ ბორცვზე ორი ადამიანი ძლივს გაარჩია, დააკვირდა, უყურა და იცნო.

- რა ხელებს იქნევს, ოხერი, - გაბრაზდა გვეგვე.

- მასაი გავხდი, - ხელები შემართა ლტოლვილმა, - ვფიცავ, დომენიკო, გეფიცები, მასაი გავხდი, პირველი თეთრი მასაი ვიყავ!

როგორ მოვიდა შემდგომა

დღემ მოიმატა, დათბა.

ნაზამთრალ მიწას სახნისით გადაუსერეს მკერდი, ძალუმი ოხშივარი ავარდა ჰაერში, საკინძე შეიხსნეს გლეხებმა. კალთააკრეფილი, კოჭლი გლეხი რწევით მიმოდიოდა ხნულში და ხელის ყოველ მოქნევაზე თითო პეშვ ხორბალს აპნევდა - შემოდგომამდე ჯერ სად იყო, მაგრამ შემოდგომა სწორედ ახლა, გაზაფხულზე იწყებოდა. ბალისა და ალუბლის კენჭივით მაგარ, ციცქნა ბურთულებს სითეთრე შეერია, ლეღვის ხაოიანი ფოთლების მიღმაც ალაგ-ალაგ შეიმჩნეოდა ნაყოფი, წითლად ასაჩახჩახებელი ბროწეულის ხეები ჩამწკრივებულიყვნენ ღობეების გასწვრივ, წვიმდა... თბილი წვეთები ეცემოდა გლეხებს, ზურგზე ეტმასნებოდათ ნაცრისფერი, გახუნებული ხალათები, ხის ძირას დგებოდნენ, ზოგი ამოზნექილ ფესვებზე ჯდებოდა, იცდიდნენ. ამდენი წვიმა არ გამიგიაო, ამბობდა ბიბო. მიწა იჟღინთებოდა, ლბებოდა, მერე თანაბარი, ჩუმი გუგუნი ცალკეული წვეთების ხმამდე დადიოდა, ნათდებოდა, მზე ამოდიოდა ცაზე, თავთავიანთ ყანას უბრუნდებოდნენ შარვალდაკარწახებული, ფეხშიშველა გლეხები, მძიმედ მიაბიჯებდნენ და ხანმოკლე დამღად აჩნდებოდა დამბალ მიწას მათი ფართო ნაფეხურები. მზე აცხუნებდა, ორთქლი ასდიოდა ბელტებს, უფრო მძიმდებოდა ისედაც გამაბრუებელი ჰაერი, მოკლე ბალახი ამოიზარდა, დამჭლევებულ საქონელს მზეზე ულაპლაპებდა მიწისაკენ დახრილი კისრები. გამოგაზაფხულდა, ცხენები აჭიხვინდნენ. მოიისფრო ბინდში ბრუნდებოდნენ სოფლად ნამუშევარი, მადააშლილი გლეხები, წვნიანით სავსე თიხის ჯამებში ხმელა პურს ჰყრიდნენ და პურითვე გულდაგულ ასუფთავებდნენ ჯამების გაცრეცილ ფსკერს, წვიმდა, ისევ წვიმდა... მსუბუქი, სველი თითები აკაკუნდებოდნენ სახურავზე, უფრო მოიბუზებოდა კიბის ქვეშ შეყუჟული ძაღლი, ფოთლები მძიმდებოდა, გუბეები ახამხამდებოდნენ შარაგზაზე, გვერდს იცვლიდნენ მძინარე გლეხები, წვიმდა... ღელეები ადიდდა, ყვითლად იმღვრეოდა ტბა, მერე ღრუბელშემოცლილი მზის სხივი ჯერ მსუბუქად ათამაშდებოდა ზედაპირზე, გაიკლაკნებოდა და, ძალმოცემული, ჯიუტად მიიწევდა ფსკერისაკენ: მიიწევდა და, როცა ბოლოს და ბოლოს საწადელი აისრულა, იმ ბიჭმა, სიცილისას ზედა ღრძილები უკლებლივ რომ მოუჩანდა, ტბაში პირველმა იბანავა, აძაგძაგებული ამოხტა, შეციებულ მკერდზე გადაიჯვარედინა ხელები და შეცბუნებულ გამვლელებს მორცხვად გაუღიმა. გაზაფხულდა, მერცხლები მოფრინდნენ... დაღლილი გლეხი, საღამო ხანს ხის ძირას დასასვენებლად მიმჯდარი და ხორკლიან მერქანს კეფამიყრდნობილი, ვერა და ვერ დგებოდა, კი ეძინებოდა, მაგრამ მაინც დაუდევრად შესცქეროდა აციაგებულ ფოთლებში ჩაბუდებულ ძველი მთვარის შუქს და გატრუნულიყო, იქვე კი, მის ფერხთით, ვეება ქოფაკი იწვა და დროდადრო სევდითა და შიშით ახედავდა პატრონს. გათენებისას, მაინც ციოდა, მხოლოდ თვალისათვის შესამჩნევი ზმუილით იწელებოდა ნისლი, ეზოებში გამოდიოდნენ სიცივისაგან მხრებაწურული გლეხები, ისევ ყიოდნენ მამლები, კარები ჭრიალებდა და დილაადრიან მოწყურებულმა, სახეშეშუპებულმა ყმამ მკვახე ალუჩა მოწყვიტა, დაეჭვებულმა უცქირა ერთხანს და მაინც ჩაკბიჩა. უთენია გაღვიძებულ ლტოლვილს ერიდებოდა ამ უცხო ხალხში გარევა და იცდიდა, სანამ მინდვრად არ გავიდოდნენ

გლეხები, მერე კი ტყისაკენ დაადებდა თავს და გზადაგზა რომელიმე ხესთან შეჩერდებოდა და ხელისგულს მიადებდა, ყველაზე გრილი ქერქი ბალსა ჰქონდა, დამწიფებული ნაყოფიც გრილი, დათაფლული იყო. მერე ალუბალიც შემოვიდა, ტკბილ-მომჟავო ხილს სიამოვნებისაგან სახეშეჭმუხვნილნი შეექცეოდნენ გლეხები, - უკვე ცხელოდა, მუშაობით დაღლილებს, პირი უშრებოდათ და მისწრება იყო ამ დროს ალუბალი. დაცხა, შარაგზა გაშრა და ამტვერდა, ტბაში შერბოდნენ სოფლელი ბიჭები, წუწაობდნენ, გარგარი და ქლიავი დამწიფდა, გაზაფხული დათბა, გახურდა, გავარვარდა და ზაფხულად იქცა, გამაგრებულ მიწას უფრო ღონივრად ურტყამდნენ თოხს თავწაკრული გლეხები, წვიმის მადლი მოაკლდა ნიადაგს, ნაყოფიან ხეებს აქა-იქ ფოთლები შემოაჭკნა, ბორცვებზე კი ჯიუტად, ღონივრად იზრდებოდა სარეველა ბალახი, ერთადერთი, გვიმრა შეყვითლდა... ცხელოდა, გათენებისასაც, მზე რომ ამოიწვერებოდა, უკვე სუნთქვა ჭირდა, შუადღით კი, შუადღით, მოკლე ჩრდილში თავშერგული, განრისხებული გვეგვე მთელს თვალსაწიერზე ალივლივებულ, ტორტმანა ჰაერს წარბშეკრული გასცქეროდა, გაბრუებული მიიყუდებდა დოქს და ზიზღით ემანჭებოდა სახე, - ფუი, გამთბარა ოხერი... დაკლაკნილ ღელეს მიუყვებოდა ლტოლვილი, გზადაგზა შეშინებული ბაყაყები წამით გაიჭიმებოდნენ ჰაერში და წყალში ადენდნენ ზღართანს, ლტოლვილი ტყის პირას დომენიკოს პოულობდა, ესაუბრებოდა და უკვირდა - იჰ, ეს რა სიცხეა, შენ იქ უნდა გენახა, მასაებთან, ეს რა სიცხეა...

არადა, ცხელოდა... ათასგან გაიბზარა მოწყურებული მიწა, დასკდა, მაგრამ მზესაც სწყუროდა, ყოველ ნასვრეტში ჩაებჯინა სხივები და ციცქნა სინედლეს შებინდებამდე წუწნიდა. ქანცგაწყვეტილი ყმების მხარდამხარ მუშაობდა მამა, თოხი ვეღარ ერეოდა გამკვრივებულ მიწას და ბარავდნენ; მერე ვეღარც ბარი შველოდათ - თუ არ მოწვიმა, დავიღუპებითო ნამდვილად, ამბობდა ბიბო, რაიმე უნდა ვიღონოთ, უნდა ვიღონოთო რაიმე... რაც კი თიხის ჭურჭელი ჰქონდათ, გარეთ გამოზიდეს და მიწაზე დაალაგეს გლეხებმა, ამომშრალ დოქებსა და ჯამებს ავედრებდნენ ზეცას, წვიმა რომ გამოეგზავნა; ყველგან, მთელ სოფელში, ჭურჭელი ელაგა, უცნაური სანახავი იყო მზის გულზე გახურებული ჭურჭლის ეს უტყვი ხვეწნა. ამან რომ არ გაჭრა, გასაოცარი ხერხი იხმარეს, ლტოლვილსაც კი არ ენახა ამდაგვარი რამ:

- კი მაგრამ, ის ქალი რატომ დასვით ბორცვზე?

- რა ვიცი, წესია ასეთი... ყველაზე ლამაზ ქალს ბორცვზე რომ დავსვამთ, ხალხი იძახის, მზე რომ ასეთ ლამაზ ქალს შიშველს დაინახავს, შეჩერება მოუნდება, ეს კი არ შეიძლებაო და გზა მშვიდად რომ განაგრძოს, ღრუბლებით დაფარავს იმ ქალსო, ღრუბლებიდან კი, ვინ არ იცის, წვიმა მოდის... ეგება მოწვიმოსო, იმიტომ დასვეს ბორცვზე შიშველი ქალი...

- უცნაურია, უცნაური...

მაგრამ მამა იმავ დღეს მივიდა ქალთან და შინ დაბრუნება უბრძანა. დასიცხულ მხრებზე ცილა წაუსვეს, ქალი კვნესოდა, ღრუბელი კი არა და არ ჩანდა, არც მაშინ გამოჩნდა, წვიმის ღვთაება რომ გამოჩორკნეს ხისგან და მზეზე დადგეს, - ეგება თავად დასცხესო; მამას გაეღიმა, ხელის ზურგით მოიწმინდა ოფლი და ყანებს გახედა - ცოტაც, ცოტაც და ყველაფერი დაიღუპებოდა, წვიმა იყო საჭირო... ხის კერპი კი მზეზე ეგდო, ეგდო, და გამოხმა. აიღეს და შორს მოისროლეს, ორი დღეც და, ამბობდა ბიბო, ორი დღეც და დავიღუპებით.... სიცხე არ უნახავთ ამათ, ფიქრობდა ლტოლვილი, ნამდვილი სიცხე არ უნახავთ, ისე, მდევარს კი დაეზარება ამ მტვრიან გზებზე წანწალი... გლეხები ეზოებში დაბორიალობდნენ და თავპირზე წყალს ისხამდნენ, ქარმა მაინც წამოუბეროსო, ნატრობდნენ... მაგრამ ქარი სწორედ მაშინ ამოვარდა, ორიოდე ღრუბელი რომ მოგროვდა ცაზე და შორს გადარეკა. დაძინების წინ უიმედოდ მოათვალიერეს ვარსკვლავებით მოჭედილი ცა, გათენებისას კი, ძილ-ღვიძილში, ჩუმი გუგუნი მოესმათ, გრილოდა, საბანი წაიფარეს და მაშინვე მიხვდნენ, - წვიმდა! ქალამნებში ფეხი წაყვეს, აივანზე გამოვიდნენ, ხელისგულებით დაეყრდნენ მოაჯირს და, გაბრუებულებმა, დინჯად მოავლეს თვალი იქაურობას, - წვიმდა, წვიმდა! მსხვილი წვეთები ათრთოლებდნენ მტვერჩამორეცხილ ფოთლებს, ყანა დამძიმდა, დამსკდარი მიწა გადაიგლისა და ატალახდა, მხოლოდ სოფლის განაპირას, უზარმაზარ გამოქვაბულში იყო სიმშრალე და გლეხებმა იქ მოიყარეს თავი - თითო ხელადა ღვინო, პური, კაკლის ფოთლებში გამოხვეული ყველი და მწნილი მოჰქონდათ, მიწაზე დაალაგეს, ჯამები ჩამოირიგეს, სუფრის თავში ბიბო დაჯდა, ხუმრობდა: - სულ ქათამს არა ჰგავს, ჰა? გლეხები დინჯად იღიმებოდნენ, ღვინო ჩამოასხეს. ცოტათი რომ შეთვრნენ, სიჩუმე ჩამოვარდა, ერთმანეთს გადახედეს და სამი გლეხი წამოდგა, გამოქვაბულის გლუვ კედელთან მივიდნენ, თავი მიადეს ერთმანეთს, ჯერ საიდუმლოდ წაიღიღინეს, მერე გაიმართნენ და ერთმა წამოიწყო: - მი-მი-ნო მყვა-ნდა, მიყ-ვარდა... დანარჩენები მიწაზე ისხდნენ, მომღერლების უზომოდ მადლიერნი, მაინც თვალს არიდებდნენ, - ეხამუშებოდათ პირში ცქერა და სავსე ჯამებში იყურებოდნენ, სამი გლეხი კი მთელი ხმით ამღერდა და გამოქვაბულის კედლებში ღონივრად დატრიალდა სიმღერა, ჯერ სამთავე ღელავდა, მერე ორს გადაუარა. ყველაფერი დაივიწყეს, თვალები დახუჭეს და ისე მღეროდნენ, მესამეს კი თითებში ჩაებღუჯა სუფრიდან შემთხვევით გამოყოლილი პურის ყუა და ხელი უკანკალებდა. მერე პირველმა ღრმად შეისუნთქა და თავი გააქნია: მამიკლეს ჩემი მიმინო! ის ორი დინჯად, ნაღვლიანად, ღირსეულად აჰყვა: მა-მი-კლეს ჩე-მი მი-მი-ნო, მა-მი-კლეს ჩემი მიმინოო, ჰეე... - კარგი იყო, კარგი, დაიძახა ბიბომ და ჯამი ასწია, - კარგა ვიყოთ, ეს გაუმარჯოს...

მიწა სუნთქავდა. ძალამიცემული და ორთქლადენილი, ყოვლისშემძლე, მკერდში ჩაბღაუჭებულ ფესვებს წყალს აწვდიდა; ახლა, პირქვე გაწოლილ, თავაწეულ ლტოლვილს ისიც ეგონა, რომ ჰაერში მოტივტივე ღონიერ ხეებს ნიადაგში ჩასობილი კლანჭებით ეჭირათ მიწა, მაგრამ თვითონაც მშვენივრად იცოდა, ასე რომ არ იყო, თავი ჩაღუნა და აფორიაქდა, მაინც რა იყო ეს მიწა - ასეთი ტრიალი, გადაშლილი, ხრამად ჩაქცეული, მთად აღზევებული, უკიდეგანო, უფსკერო, ხანდახან პეშვში გამომწყვდეული, სარეველათა და ვაზის დედა, მადლიანი, ყოველივეს ამტანი, ნაჯიჯგნი, ბევრისგან გადათელილი, შერყვნილი და მაინც მარად შეურყეველი, ერთგული, დალოცვილი, დალოცვილი: მაინც რა იყო ეს მიწა, ყანით გვიმრით, ბალახ-ბულახითა და უსახელო ყვავილებით დაფარული, ახლა, შემოდგომისპირს, აღარც ჩანდა, მაგრამ ეს წვნიანი, ბუსუსებიანი ატმები, დახლეჩილი ბროწეულები, შეთვალული, ჯგროდ ასხმული ყურძნის მარცვლებიც ხომ მიწა იყო, მორჩილებაში მყოფი ხისა და გამოზოგილი წყლის მადლით დაპურებული, ხომ მიწა იყო!

ბიბო კი არხეინად მიმოდიოდა სოფლად და ამბობდა: - ცოტაც, ცოტაც და შემოდგომა მოვა...

ტბასთან. და კოშკი

მარჯვედ გასროლილი ქვა სამჯერ აისხლიტა წყალმა, მერე კი იქიდან, სადაც უკანასკნელად გაკრთა, ფართო წრე გაიშალა.

- ოჰ, ყოჩაღ, - გაიკვირვა ლტოლვილმა, - მოდი, მეც ვისვრი.

- ბრტყელი ქვა უნდა შეარჩიოთ, აი, ეს კარგია.

- აბა, ვნახოთ...

ლტოლვილმა ღონივრად მოიქნია ხელი, მაგრამ ქვა მაშინვე ირიბად ჩაესო წყალში.

- ეგრე კი არა, - თქვა დომენიკომ და გადაიხარა, - აი, ასე...

ქვა ხუთჯერ აისხლიტა წყალმა.

- ბრავო, - მხარზე ხელი დაჰკრა ლტოლვილმა, - ბრავო, დომენიკო.

- რა თქვით?

- ბრავო-მეთქი.

- ეგ რანაირი სიტყვაა.

- იმდენი არაფერი, თქვენებურად ბარაქალას ნიშნავს.

- მართლა? მე არ გამიგია.

- ჰო, შენ საიდან გაიგებდი, მაგ სიტყვას მხოლოდ ქალაქელები ხმარობენ.

- რომელ ქალაქში...

- თითქმის ყველგან, აი, თუნდაც ლამაზ-ქალაქში, წამდაუწუმ მაგას გაიძახიან.

- ეგ რანაირი ქალაქია...

- ოო, - ლტოლვილმა თავი გადასწია, თვალები დახუჭა და სადღაც შორს გადაიხვეწა: - ლამაზ-ქალაქში ჭრელი ხალხი ცხოვრობს, მაგრამ მაინც ერთმანეთს ჰგვანან.

- რატომ?

- ქალაქელები არიან.

- როგორ - ქალაქელები.

- როგორ და... ასე რანაირად აგიხსნა, დომენიკო.

- ისე... დიდია?

- რა თქმა უნდა. რაღა თქმა უნდა, დომენიკო. ფერად-ფერადი სახლები დგას, მოცისფრო, ვარდისფერი... ისე კი, ამიერიდან იცოდე, რომ ქალაქი იმიტომაა ქალაქი, რომ დიდია. პატარა რომ იყოს, ქალაქი აღარ იქნებოდა - მიმიხვდი?

- დიახ.

- იქ რომ მოგახვედრა, - მუხლზე წკიპურტი დაირტყა ლტოლვილმა, - ხომალდს ნახავდი, ლამაზ ქალაქთან დიდი ტბაა, ასეთი კი არა, - ხელი გაიშვირა, - ხეზეც რომ აძვრე, თვალს ვერ გაუწვდენ. იმ ტბაზე ხომალდი დაცურავს და მგზავრები გადაჰყავს.

- ბევრი?

- ჰეე - რამდენიც გინდა.

ლტოლვილი ქვას დასწვდა, ჰაერში აისროლა და მარჯვედ დაიჭირა თუ არა, თქვა:

- შენ იქაური ქალები უნდა ნახო, ზოგი ისეა მოვლილი... სოფლელებივით მზეზე კი არ იხრუკებიან, თეთრები არიან.

დომენიკო გაინაბა.

- იმდენი ხალხია, - არხეინად განაგრძობდა ლტოლვილი, - გიჟი ხომ გიჟია, ოთხი ჰყავთ. აქ არ არიან?

- გიჟები? არა. ოღონდ ერთი იყო, თმაში ყვავილებს იწნავდა.

- კაცი?

- არა ქალი.

- კიდევ რას აკეთებდა.

- არაფერს, მაგრამ თმაში ყვავილებს იწნავდა.

- ჰეე, - ხელი აიქნია ლტოლვილმა, - რეებს იძახი, ასე რომ წახვიდე, მთელი ლამაზ-ქალაქის დედაკაცობა გიჟი გეგონება - მერე რა, ყვავილს თუ იწნავდა, ა, დომენიკო?

- რა ვიცი, მაგრამ არც დღესასწაული იყო და არც არაფერი.

- დიდი ამბავი.

- თანაც უკვე გათხოვილი იყო.

- მერე რა, ქალი ქალია.

- რა ვიცი, აბა, სოფელში კი ასე ეგონათ და....

- რაო, გიჟიაო? არ დაიჯერო, დომენიკო, ლამაზ-ქალაქში ერთი ქალია, ღამ-ღამობით თეთრ საღებავს ისვამდა სახეზე, მაგრამ გიჟს კი არ ეძახდნენ, ყველას მოსწონდა.

- და ეგრე დაიარებოდა?

- არა, რას ამბობ, დაძინებამდე ისვამდა ხოლმე.

- თქვენ საიდან იცით?

- ვიცი, - გაამაყდა ლტოლვილი და თვალები ეშმაკურად მოჭუტა, - ვიცი.

***

სოფლის განაპირას, კოშკში, სამოსელი პირველი ინახებოდა. მამა ადიოდა ჩირაღდნით ხელში, ციცაბო კიბეზე, ნესტიან, სქელ კედლებს შორის მიაბიჯებდა. მიდიოდა მძიმე ურდულით დახშულ კართან და თითების მსუბუქად შეხებისთანავე ამაზრზენად გაიჭრიალებდა კარი. მრგვალი ოთახის შუაგულში მკრთალად აბჟუტებულ სამოსელს ზღურბლიდანვე დაფიქრებული შეაცქერდებოდა. ხის დაბალ ტახტზე უძვირფასესი კაბა იყო გაფენილი. მამა მძიმედ უახლოვდებოდა, ჩირაღდანს დაანათებდა და სამოსელიდან უამრავი კამკამა სხივი ჟღრიალით იწელებოდა ბნელში. იისფრად ციაგებდა დიდი ამეთვისტო, მინანქრით მოჭედილ საყელოსთან მიბნეული, მწვანედ ლივლივებდნენ ზურმუხტები, მთელი კაბის სიგრძეზე მწყობრად დატანებულნი, ყოველ ზურმუხტს შორის ლურჯად კამკამებდნენ საფირონები, გვერდით კი ყოველ ქვას წყვილი მარგალიტი ებნია. მთელი კაბა ოქრომკერდით იყო მოჭედილი, ცივი, ყინულოვანი ციმციმით თითქოს ერთმანეთში ხრაჭუნით იფშვნებოდა უამრავი ყვითელი ნამცეცი, სინათლე ლივლივებდა მთელს სამოსელზე და იქვე, ტახტის ფეხთან მოწყობილ ორ ხამლზე წყვილი ალმასი კაშკაშებდა, ხარის თვალის ოდენა. სამოსლის მინანქრით მოჭედილ ქამარზე ბეჭედი იდო, ყვითლად შემოჯარულ ოქროში ავად კიაფობდა თლილი ბრილიანტი.

ჩირაღდანს კედელზე ამაგრებდა მამა, გულხელს დაიკრეფდა, ასე მიმოდიოდა ოთახში და მერე ისევ სამოსელთან ჩერდებოდა. ალი თრთოდა და ფერადი გველები იკლაკნებოდნენ ჰაერში, მხოლოდ დიდი ამეთვისტო ციაგებდა იისფრად, მკრთალად. დაფიქრებული დასცქეროდა მამა სამოსელს. მიმოდიოდა, ისევ დასცქეროდა. მერე დინჯად ახედავდა ჩირაღდანს და უცნაურად აწეწილ, გასუსულ ალს თვალებმოჭუტული უყურებდა. მერე კი დიდხანს ზურგშექცევით იდგა ტახტთან, მძიმედ შემოტრიალდებოდა, სამოსლისაკენ დაიხრებოდა, გაშლილ ხელისგულს ნაზად დაადებდა დიდ ამეთვისტოს და სხვა ყველაფერს კი უცნაურად შესცქეროდა, - რაღა არ ჩანდა მამის თეალებში - რისხვა, სიბრალული, ზიზღი... ყოველ ქვას უბაცდებოდა თამამი კაშკაში და მხოლოდ დიდი ამეთვისტო გრძნობდა დაკოჟრილი ხელისგულის სითბოს...

მამა წელიწადში ერთხელ ადიოდა კოშკში, გვიანი გაზაფხულის რომელიმე დღეს.


თავი მესამე

ფერადი ამბები

ისინი დილაუთენია ამოვიდნენ სოფლად. წითელ-ყვითლად მოხატული ჩარდახიანი ურმით ამოვიდნენ და კოჭლმა ყმამ დაფლეთილ პირსახოცში ჩარგული თავი ასწია, გაიხედა და, აღტაცებულს, პირსახოცი დაძაბულ, მოკაუჭებულ თითებზე გადაფენილი შერჩა. ისინი კი მოდიოდნენ სატკაცუნებლებით, ამოდიოდნენ ეჟვნებისა და ზანზალაკების წკრიალით, საღებავებით აჭრელებულ ხარებსაც რქებზე უხვად ეკიდათ ეჟვანი, და ყმები ზემოდან დასცქეროდნენ, როგორ ამოდიოდა მიმოხვეულ აღმართში ჭრელი, აწკარუნებული მდინარე, ატივტივებული ჩარდახით, რომელზედაც უზომოდ მომღიმარი სახეები ეხატა. დოლის უთავბოლო ფეთქვა დაღლილი ურმების გულისცემას ჰგავდა და აბრეშუმის ფერადი ბაირაღიც გაბმულად ცახცახებდა ქარში. და მერე, რომ ამოივაკეს, გამხდარი, თვალებჩაცვენილი, ძალიან ლამაზი ყმაწვილი ერთ ხარს ზურგზე მოახტა და მეორეს კი მსუბუქად დაჰკრა წითლად შეღებილი ჯოხი. ჭროღათვალება, ზოლებიან ტანსაცმელში გამოწყობილი, თეთრად სახემოთითხნილი კაცი, წოწოლა ქუდით, ჩაფიქრებული უკრავდა სპილენძის გრძელ, უცნაურ სალამურზე, ტუჩზე ირიბად რომ მიედო, ხოლო უზარმაზარი, წითელლოყება, ოთხკუთხა კაცი მიამიტად იღიმებოდა და მრგვალთავა ჯოხს უბოროტოდ ურტყამდა ფეხებშუა მომწყვდეულ დიდ, ფერად დოლს, თავზე კი მჭიდროდ შემოტმასნილი ქუდი ეხურა და ზედმეტად არ ირჯებოდა, რადგან სწორედ ამ ქუდზე ნახევრადშიშველი ლამაზი ქალი თეთრი მბზინავი ფეხებით იდგა და ხელთ კი დაირა ეპყრა და აჩხაკუნებდა. ჯამბაზები მოვიდნენ!

გვეგვე, თვალებშეშუპებული და ნერწყვგამშრალი, სახედაჭმუჭვნილი, პირმოკუმული, მოთოკილი მთქნარებით ეზოში გამოვიდა, და ურმის დანახვაზე პირი დააღო. მერე კი, უმოწყალოდ თეთრფეხა ქალის შემყურემ, მაგრად დამუწა ტუჩები, თვალებად გადაიქცა, და ხელში ფრთხილად ეჭირა ერთადერთხელ ჩაკბეჩილი მსხალი... და კოჭლსაც ისე ფრთხილად, ისე სათუთად გადაეფინა მაჯებზე პირსახოცი...

ახალგაზრდა ჯამბაზმა კი ხარს ქედზე ხელისგულები დააბჯინა, მკლავებს ძალა დაატანა, დაიძაბა, დაიძაბა და ყირა რომ გაჭიმა, ხელებშუა თავი გამოყო, მიმოიხედა და თქვა:

- მგონი, მართლა არ მოუკრეფიათ.

- ხომ ვამბობდი, - ჩაიღრინა წოწოლაქუდიანმა ჯამბაზმა, მერე ღრმად შეისუნთქა, გაბრაზებულმა თქვა: „აქ მთაა, მთა...“ და ტუჩზე ისევ ირიბად მიიდო უცნაური საკრავი.

- არა უშავს, - თქვა ოთხკუთხა კაცის თავზე შემდგარმა ქალმა, უეცრად შეტორტმანდა და ხელების მკვეთრი აქნევით ისევ დაიცვა წონასწორობა, მერე ხალხს ფართოდ, უგულოდ შესცინა და ღიმილსშუა ჩუმად გამოსცრა: - როგორმე გამოძებნიან დროს.

- და ყურძენს მოუვლელს დატოვებენ, არა? - საკრავს ტუჩები წამით მოაცილა წოწოლაქუდიანმა და, ქალი ისევ რომ არ შეტორტმანებულიყო, ოთხკუთხა ჯამბაზმა ძალიან გამოზომილად, ტუჩების ფრთხილი მოძრაობით თქვა:

- ჩვენც ავიღოთ და საღამოთი გავმართოთ.

- სწორი ხარ, ბემფი, - ლაღად ჩამოსძახა ქალმა და ფეხისგული ნაზად გადაუსვა თავზე, - და მე მიხარია, რომ მყავხარ ასეთი ღონიერი და ჭკვიანი ქმარი.

ოთხკუთხა კაცი წამოწითლდა და დოლს ძალიან ნაზად შემოჰკრა მრგვალთავა ჯოხი, მაგრამ ამ სუსტმა ხმამ თვალგაშტერებული ბიბო მაინც შეაკრთო, და, გამოფხიზლებულმა, გლეხებს გადახედა, მაგრამ ვის ეცალა მისთვის - ყველა ქალს შესცქეროდა, ისიც, ის ცალთვალა გლეხი... „ჰაი, დედასა, - გაიფიქრა ბიბომ, - დასახოცები ხართ ყველანი, უ...“ და ისევ ქალს მიაჩერდა. იმან კი მაჯის კოხტა მოძრაობით პატარა, უხილავი წრე შემოხაზა ჰაერში, ლამაზი თითები ჯგროდ აიშვირა ცისკენ და, ხალხის დასანახად გაღიმებულმა, ჩუმად ასე თქვა:

- ოჰ, ტბაცა ჰქონიათ.

გვეგვე კი, მუშტებშეკრული, ნესტოებდაბერილი, ისე ფართოდ თვალებგახელილი - წარბების ტკივილამდე, ყვრიმალებამობურცული, თეთრ ფეხებზე შესცქეროდა ქალს და ვერც გრძნობდა, სახეზე მწვანე ბუზი არხეინად რომ დაუდიოდა.

მერე ურემს ერთიანად აედევნენ და სოფლის განაპირას რომ აღმოჩნდნენ, ქალი მსუბუქად დახტა ურემზე, ლამაზად ჩამოშლილ თმას ნელა მადიანად ჩამოაყოლა ხელის ზურგი, თვალები დახუჭა, რაღაც გაახსენდა და იმოდენა ხალხის თვალწინ თითქოს სადღაც გადაიკარგა, მაგრამ ხელად გამოფხიზლდა, თავი გაიქნია და, ორად მოხრილი, ჩარდახში შევიდა. სქელი ჯამბაზი მაინც ძველებურადვე ფრთხილად, გასუსული იდგა, ამასობაში თეთრად სახემოთითხნილი კაცი მიწაზე დახტა, ხელი გულუხვად გაიქნია და გამოაცხადა:

- მოგესალმებით, ჩვენ ამოვედით თქვენთან, რომ მოვილხინოთ და თქვენც მოგალხინოთ, ერთხელ ერთი კაცი მოდიოდა გზაზე და ძალიან უნდოდა, ტანსაცმელი რომ არ გასვროდა, - აქ ახალგაზრდა ჯამბაზმა სასაცილოდ ჩაუარა - მაგრამ მას დაეწია მეორე კაცი და, - აქ მოლაპარაკემ სარმა გამოსდო ახალგაზრდა ჯამბაზს, ხელიც ჰკრა და წააქცია, - კვანტი გამოსდო და ლაფში ჩააგდო. სულმთლად ამოთხუპნა!

ახალგაზრდა ჯამბაზი წამოდგა და, ვითომ ტირილით, ჩამოუარა ხალხს. გლეხები დაძაბულად, რაღაცნაირად უნდოდ იღიმებოდნენ, თან ცალი თვალი ჩარდახისაკენ ეჭირათ, მაგრამ იქიდან არავინ გამოდიოდა.

- ნება მომეცით წარმოგიდგინოთ ყმაწვილი, რომელიც ამოისვარა, - და საზეიმოდ, მძიმედ გამოაცხადა, - ახალგაზრდა ჯამბაზი, ჩიპო!

და ისიც უეცრად მაღლა შეხტა, მერე გაქანდა და ყირამალა გადავიდა - ერთხელ, ორჯერ, სამჯერ, ძალიან მაღლა ახტა, ჰაერში ამოტრიალდა და ხელებგაშლილი ერთბაშად გაქვავდა გლეხების წინაშე და ურემზე მდგარმა ოთხკუთხა კაცმა ძალიან ღონივრად დაჰკრა ჯოხი აჭრელებულ დოლს.

- ჩვენი მთავარი ჯამბაზი, ძალ-ღონით განთქმული მედოლე, ბემფი, - გამოაცხადა წოწოლაქუდიანმა და ცისკენ ამოტრიალებული ხელისგული ოთხკუთხა ჯამბაზს მიაშვირა. იმანაც მრგვალთავა ჯოხი ფეხზე მიიყუდა, სახელოები დინჯად დაიკაპიწა, მკლავები რიგრიგობით მოხარა და ამობურცული კუნთები უჩვენა გლეხებს. კუნთების დაჭიმვისას ერთხანს უმიზეზოდ გაბრაზდა კიდეც, მაგრამ ჩქარა გადაუარა და რომ გამოერკვა, ხალხს მორცხვად გაუღიმა და, წამოჭარხლებული, თავის ჯოხს დასწვდა.

- და მისი მომხიბვლელი მეუღლე, ანა, - ჩირაღდნების ათამაშების უბადლო ოსტატი და ამასთანავე... - ურმისაკენ მიიხედა წოწოლაქუდიანმა ჯამბაზმა და ჩაფიქრებულმა დაამატა, - და ამასთანავე გაჭენებულ ცხენზე წამოწოლაც შეუძლია.

ახლა კი მართლაც სუყველა ერთად ნიავზე მსუბუქად აცახცახებულ ფერად ჩარდახს შესცქეროდა. და ბევრს არც გაუგია, სახემოთითხნილი კაცი რომ შემობრუნდა, თითი მკერდზე მიიდო და თქვა:

- და მე, - ყველაფრის მცოდნე ჯამბაზი, - ზეზუხბაია...

- გამარჯობათ, - უთხრა პირველმა ყმამ, თავი დაუკრა და ხელისგულები მუცელზე მიიდო, - რაღაცა უნდა მეთქვა თქვენთვის და თუ არ გამიწყრები, შენი სახელის ჭირიმე, გეტყვი...

ბილიკად მიდიოდნენ - დაფიქრებული, კუშტად თავდახრილი მამა - წინ, ბიბო კი არეული ნაბიჯით მისდევდა.

- გითხრა?

- თქვი, გისმენ.

- ბოდიში, მაგრამა... მაგრამ... ასე არ შემიძლია შენი სახელის ჭირიმე...

მამა შეტრიალდა და უეცრად მოკუნტულ პირველ ყმას დააცქერდა. იმან კი, დამფრთხალმა, აქეთ-იქით მიმოიხედა, ხელში დაჭმუჭვნილი ქუდი გაასწორა, თითები გადაუსვა, მერე უცებ ისევ დაჭმუჭნა, გაბედულად გაიმართა, მამას ახედა და უთხრა:

- ცოდოა ბიჭი.

- ვინ ბიჭი.. - შეიჭმუხნა მამა, - გვეგვე?

სხვაგან იხედებოდა.

- დიახა... - შეგულიანდა ბიბო, - გვეგვე, მაშა... თქვენ რომ გენახათ, არა, რო გენახა, რანაირად უყურებდა იმ ქალსა, ქალი კი არა, წყეული იყო, ურცხვი, თქვენ რომ წამობრძანებულიყავით და გენახათ, არა? რო მობრძანებულიყავით, აი როგორ გიბრძანოთ და არა, ე რა ვთქვი, გიბრძანოთ კი არა, როგორ გითხრა-მეთქი უნდა მეთქვა, როგორ გითხრა-მეთქი, ეე, ისე უყურებდა - ა, - სულ თვალებითა სჭამდა... ვინ იცის, როგორ იტანჯება, რაებსა ფიქრობს, ცოდოა ბიჭი... მე რო მაგის ხნისა ვიყავი, ორი შვილი მყვანდა - ცოდოა... აი, რო გენახათ, არა? გაგიჟდაო, იფიქრებდი...თ! მართლა, აი, გეგონებოდათ, გაგიჟდაო, მართლა.

მამა ისევ განზე იყურებოდა და ერთბაშად შეეჭვებულ ბიბოს მაშინვე დაეკარგა ლაპარაკის ხალისი, ისევ ქუდს მიუბრუნდა და მოჭმუჭნა.

- მერე, - იკითხა მამამ, - მერე?

- რა და, - გამოცოცხლდა ბიბო, - თუ თქვენი ნებაც იქნება, აი, ის მინდოდა მეთქვა, ვინმე ქალი ხომ არ გაგვერიგებინა-მეთქი, თქვენს ოჯახს რომ ეკადრება, ისეთი - წესიერი, ლამაზი, რიგიანი, პატიოსანი...

მამამ შეხედა და უთხრა:

- შენი ნებაა, ბიბო.

ასე გადაწყდა.

- ი ბიჭი რაღაც არა ჩანს, ჩვენი დომენიკო, - გვარიანად რომ შეღამდა, უთხრა მამას ოდნავ შეთამამებულმა პირველმა ყმამ, - რა იქნა ნეტა, იმ შემოხიზნულსაც არ უნახავს, ვკითხე და...

- არა უშავს, - თქვა მამამ და ზურგი შეაქცია, - იქნება სადმე.

შემცბარი პირველი ყმა ფეხის წვერებზე შეტრიალდა, აძურწული მივიდა კართან, სახელურს ნაზად შეავლო ხელი, და ისე ფრთხილად გადაალაჯა, თითქოს ზღურბლზე სქლად დაგრაგნილი, მძინარე მახრჩობელა წოლილიყო.

***

თეთრად სახემოთითხნილი ჯამბაზი, რომელსაც ახლა, სიბნელეში ნაცრისფერი დაჰკრავდა, მიწაზე იჯდა, ხელები მოხრილ ფეხებზე შემოეხვია, ზურგმორკალული, ნიკაპით მუხლებს ეყრდნობოდა და ქალს შესცქეროდა, ის კი საოცრად ამაყად იდგა, ოდნავ უკან გადახრილი, ცალფეხმოდუნებული და ხუთ აალებულ ჩირაღდანს ჰაერში რიგრიგობით ისროდა და ისევ იჭერდა; ამ სიბნელეში, კუნაპეტში, უცნაურად განათებული ლამაზი ქალის მოლივლივე, ნახევრად შიშველ სხეულზე ჩრდილები სხლტოდნენ და ახტუნავებული სინათლეების რომელიმე ნაუცბათევი ტალღა დროდადრო იქვე მოკუნტულ ჯამბაზსაც სწვდებოდა, და იქვე, შორიახლოს, თხრილში გატრუნული დომენიკოც ქალს შესცქეროდა, მოდუნებულ ფეხზე.

- რა ლამაზი ხარ, ანა, - უთხრა მზერააპყრობილმა ჯამბაზმა და ქალმა ოდნავ, მსუბუქად გაიღიმა.

- მხრებიც ისეთი გლუვი გაქვს, მარმარილოსავით, ხანდახან ისეა... სრულებით, რადგან... - აირია ჯამბაზი, - რომ არ არის და როცა... ნუ, ერთის სიტყვით... ხომ არ დაიღალე?

ქალს თავიც არ გაუქნევია, ბნელში ჩირაღდნებს ისე ისროდა. ნიკაპაწეულმა ჯამბაზმა ერთხანს უყურა, უყურა და პასუხის იმედი რომ გადაუწყდა, თავის საკრავს დასწვდა და ტუჩზე ირიბად მიიდო. ღამის იდუმალ, ამოუცნობ ხმებს ფლეიტის ხმაც შეერია, ცივად მოტივტივე, მსუბუქად გამჭოლი... რაღაცა ცუდი, ავისმომასწავებელიც ერია ამ სიფრიფანა ხმაში, მერე კი ჯამბაზმა მიწაზე მიაგდო საკრავი, მუშტები შემართა და განრისხებულმა დაიძახა:

- აღარ შემიძლია!

ქალმა ჩირაღდნები ზედიზედ დაიჭირა, ხუთივე შეაერთა და კაცს შეუტია:

- გაჩუმდი, სულელო, ბემფი გაიგებს.

- ფეხებზე მკიდია ეგ შენი ბემფი, - მკერდზე მუშტი ორჯერ მიიბაგუნა კაცმა, - აღარ შემიძლია, გესმის, შენ იციი, რა არის აღარ შემიძლია?

- ერთი ნაბიჯიც, და სახეზე მოგადებ, - უთხრა ქალმა და ჩირაღდნები თვალებთან მიუტანა, - აბა, რად გინდა, სახე რომ დაგეწვას, მაინც არაფერი გამოგივა და სახე კი დაგეწვება, აბა, რად გინდა...

კაცი მუხლებზე იდგა, დაბნეული, გაოგნებული და თვალებში ცეცხლი უკიაფებდა, ერთხანს უაზროდ შესცქეროდა ჩირაღდნებს, მერე კი, სიმხურვალემ საღებავიც რომ გაუდნო, გამოერკვა, თავი გაიქნია და ბალახს ორი თეთრი წერტილი რომ დააჩნდა, თქვა:

- მაშინ, ვილაპარაკოთ.

- ვილაპარაკოთ, ზეზუხბაია, - გულზე მოეშვა ქალს, - რამდენიც გინდა, იმდენი ვილაპარაკოთ.

- დაჯექი... მაშინ.

ქალი ლამაზად დაეშვა მოკეცილ ფეხებზე და მრგვალ, გადიდებულ მუხლისთავებს გაოცებული შეაცქერდა დომენიკო. ჯამბაზიც ისევ მუხლმოყრილი იდგა, მერე კი თითქოს დადაბლდა - უკან-უკან გადაიხარა და ქუსლებზე დაჯდა. ერთხანს ასე ისხდნენ, გაყუჩებულნი, თავ-თავისთვის, და უცებ ჯამბაზი მოკლე, ძლიერი ბიძგით ისევ მუხლებზე დადგა, მომუშტული ხელები განზე გაშალა, თვალები დახუჭა, ნიკაპი ქალს მიაშვირა და ყელდაჭიმულმა ასე თქვა:

- მე აღარ შემიძლია, ანა, იცოდე, აღარ შემიძლია, ყველაფერს თავისი საზღვარი აქვს, აღარ შემიძლია, გესმის?

როგორ ლაპარაკობდა...

- დღედაღამ შენთანა ვარ, შენს გვერდით - ერთად გამოვდივართ, ვჭამთ, ვსვამთ და ღამღამობითაც ჩარდახიდან შენი მშვიდი, უდარდელი ფშვინვა მესმის და ვეღარ ვიძინებ - აღარა მძინავს. აი, ასე ვწევარ, შემომხედე, - მიწას ლოყა დაადო კაცმა, - აი, ასე ვწევარ მოკუნტული, ხან ხელებს თავქვეშ ამოვიდებ და ცას მივაჩერდები, ხან ლოყას ხელისგულზე დავიდებ და დიდხანს აღარ შევიცვლი გვერდს, მაგრამ მაინც ვერ ვიძინებ და ბოლოს, გამწარებული, აი, ასე, პირქვე გავიშოტები და ფრჩხილებით მიწას ვფხოჭნი, აი, ასე ვფხოჭნი, ხომ ხედავ, შენ კი... ჰეე, შენ ისე არხეინად ფშვინავ... და, ჯანდაბას, ღამეს კიდევ არა უშავს, ბოლოს და ბოლოს, მაინც ჩამეძინება, - თვალი მილულა კაცმა და წამით გაყუჩდა, - ცალ ლოყაზე მიწა აჰყოლოდა, - მაგრამ დღისით! - თავი მკვეთრად გაიქნია და მრისხანედ მიაჩერდა ქალს, - დღისით რა გიყო, როგორ არ შეგხედო, როგორ არ გისურვო - ირგვლივ ტრიალებ მუდამ ასეთი. ნახევრად შიშველი ... მთელი დღე თვალწინ მყავხარ, მთელ დღეს შენი სურვილი მაწვალებს, ისიც კი მინდა, აღარ შეგხედო, აღარ გისურვო, გადაგივიწყო, მაგრამ როგორ - ხალხის წინ, მუდამ ახალი უცნობების თანდასწრებით, და შენი მოსულელო მეუღლის, დოლთან გაჯგიმული ბემფის თვალწინ ხელები ცივად უნდა შემოგხვიო წელზე, მაღლა, ჰაერში აგიყვანო და მერე მხარზე შეგისვა, გადაგივიწყო - ადვილი სათქმელია... და შენიანად მაღლა კიბეზე უნდა ავიდე და ჩამოვიდე, შენ კი ფერადი, სულელური რგოლები მოხერხებულად უნდა ათამაშო, ხალხს ეს უკვირს და, ის რომ იცოდნენ, როგორ მინდიხარ და თავს როგორ ვიკავებ, ეს რომ იცოდნენ... იქვე, ლოყასთან, შენი მკვრივი, ქათქათა ბარძაყი მაქვს, და თეთრ საღებავსაც ყოველთვის იმიტომ ვისვამ, ლოყით რომ არ მიგეხუტო ფეხზე, რადგან მერე, ოოო, მერე, ვეღარაფერი ვერ შემაჩერებს, ვეღარაფერი, ანა, იმსიმაღლიდან გადმოვარდნისას აი, მაგ ტუჩებზე დაგაკვდები და, სანამ მიწაზე დავეცემით, მანამდე ამოგხდი სულს და რომ იცოდე, აი, ახლაც როგორ მსურხარ, როგორ მინდიხარ, შენ რომ იცოდე, ანა!

და მოიხარა, შუბლი მუხლს დააბჯინა, ბრაზიანი ჩურჩულით გაწელა: ჰხაა.. ჰა! და ისევ მიაჩერდა.

სახეგანათებულ, გვერდზე თავგადაწეულ ქალს საჩვენებელი თითი მსუბუქად დაებჯინა მიწაზე და არც ეტყობოდა, ფიქრობდა თუ ჭრიჭინას უგდებდა ყურს - ღამის იდუმალების გულუბრყვილო, ჯიუტ მაცნეს.

- ხანდახან მგონია, არვინ მიყურებს-მეთქი და უეცრად მაინც შევტრიალდები, - თქვა ქალმა და ოდნავ გაიქნია თავი, - და თურმე იქვე ბემფი დგას, ეს-ესაა თავჩაქინდრული, დამორცხვებული და თითებით კი დიდ თეთრ ღილს აწვალებს. რა აქვს დასარცხვენი - ქმარია ჩემი, მაგრამ მუდამ მორიდებული ღიმილით მიყურებს, აი, როგორ გითხრა... სულ სხვანაირი თვალებით და რომ გაიცინებს, ორივე ლოყაზე პაწაწინა, სასაცილოდ შეკეცილი ფოსოები უჩნდება. მე მართლა მიყვარს ბემფი, რადგან ის კეთილია, ღონიერი და თანაც ქმარია ჩემი, შენ კი, ზეზუხბაია, შენ, ვერასდროს ვერ შეგიყვარებ, რადგან რაღაცნაირად... როგორ აგიხსნა?! რაღაცნაირად, სხვანაირი ხარ - ამდენი ხანია, ერთად დავიარებით და გაღიმებული არ მინახიხარ, ტირილიც არ შეგიძლია, გულით ხომ ვერასოდეს გაიცინებ და, საერთოდაც, ვერაფერს გააკეთებ გულით...

- ვერაფერს, არა? - განრისხდა კაცი და გრძელი ყვრიმალები ამოებურცა, - გინდა, კბილები დავაღრჭიალო?

- რად მინდა, - გაიკვირვა ქალმა, - ეგ არც ტირილია და არც სიცილი, რაში მარგია... აბა, თუ გაიცინებ.

კაცი ერთხანს შეფიქრიანდა, მერე თითქოს დაიძაბა, მაგრამ სახე მოეჭმუხნა და თქვა:

- რა გამაცინებს, ცეცხლი მიკიდია.

- აი, ხომ გითხარი, გაცინებაც კი არ შეგიძლია, გაცინებაც.

- შენ კარგად იცი, რაც შემიძლია, - თვალებში მიაჩერდა კაცი, - ორი სოფელი ხელებზე მოარულს გამივლია. მაგ ხუთ ჩირაღდანს ცალი ხელით ავათამაშებ, კბილებით ლურსმანს გავღუნავ, ჩვენი ურემიც ბევრჯერ გადამიტარებია მკერდზე და ყოველივე ამასთან ერთად... - ღირსეულად წარმოთქვა კაცმა და ამაყად შემართა თავი, - ფლეიტაზე, უსათუთეს საკრავზედაც ვუკრავ.

- ბემფიც კი უკრავს, - თქვა ქალმა და თვალი აარიდა, - დოლზე.

- ჰე, - ხელი აიქნია კაცმა, - დოლი რაა...

- საკრავი ყველა ერთია, სუყველა, - ჰაერში ჩირაღდნებით წრე შემოხაზა ქალმა და ირგვლივ ჯერ სწრაფად ატორტმანდა ჩრდილი, მერე კი ზლაზვნით და უხალისოდ, - დოლი რა, ცუდად გუგუნებს?

- ჰე, - ისევ აიქნია ხელი კაცმა, - დოლი რა საკრავია...

- ცუდი კაცი ხარ, ზეზუხბაია, - ზიზღით მიაჩერდა ქალი, - ისიც არ იცი, რომ ვისაც არ უნდა შეედარო, შენ მაინც იგივე იქნები, რაცა ხარ, ზუსტად იგივე. გაუგებრად ხომ არ ვლაპარაკობ?

- არა, არა... სწორი არა ხარ, თორემ გაუგებარი რაა...

- არაფერი, არა?.. და რომ იცოდე, საერთოდაც, შენი თვალები არ მომწონს, გაყინული, მომწვანო-მონაცრისფრო, და სახელიც, სახელიც ისეთი გაქვს, ჰეჰ - ზეზუხბაია...

როგორ ლაპარაკობდნენ.

- მე კიდევ ის შემიძლია, - გაახსენდა კაცს, - მაღალ ტოტს კბილებით ჩავეჭიდო და ისე ვიქანაო, უხელებოდ... კარგად მისმინე, ანა, ქალო - ხომ წარმოგიდგენია სურვილი იმ კაცისა, ვისაც ასეთი რამ შეუძლია... დიდი ამბავი, მომწვანო თვალები თუ მაქვს, ასეთ თვალებს აქებენ კიდეც... რაზე ფიქრობ?

- და სახელიც, სახელიც ისეთი გაქვს, - თქვა სიბნელეს მიშტერებულმა ქალმა, - ზეზუხბაია... ზეზუხ-ბაია... თითქოს გველი შევარდაო ბუჩქებში.

- რეებს სულელობ! - ხელის ზურგი ტუჩებზე აიფარა კაცმა და წამით ძალიან განაწყენდა, მაგრამ იქვე გადაიფიქრა, ქალისაკენ გადაიხარა და ფრთხილად, ჩურჩულით ჰკითხა: - მერედა, არ გინდა, გველივით მჭიდროდ შემოგეხვიო? თბილი გველივით...

- მართლა ეგეთი სახელია, - თავისას განაგრძობდა დაფიქრებული, სიბნელეს მიშტერებული ქალი, - აბა, ნელა და ჩურჩულით თქვი... აი, ასე - ზეზუხ... ბაია, თუმცა, თუგინდ ხმამაღლა და სწრაფად წამოიძახე - ზეზუხბაია!.. მართლა ისეთია, თითქოს გველი შევარდაო ბუჩქებში, რა უცნაურია... - და გულწრფელად, ალერსით დაუყვავა, - იცი რა, ზეზუხბაია, წადი აქედან...

- შენ არაფერი არ გწამს, - ფეხზე წამოდგა ამ დაყვავებით განრისხებული კაცი და ფართო საყელო აიწია, - შენ არაფერი არა გწამს, ანა, - აბა, მიმოიხედე, სუყველას დააკვირდი და მითხარი, თუ გეგულება ვინმე ისეთი, ჩემსავით ბევრი რამ რომ იცოდეს, ანდა, საერთოდ, სად შეგხვედრია ჩემისთანა ჯამბაზი!

- ნამდვილ ჯამბაზს, - ჩაილაპარაკა ქალმა და შეფიქრიანდა, - ნამდვილ ჯამბაზს, რაც მთავარია, თვალებში ყინული და წებო კი არა, ნაღვლიანი საიდუმლო უნდა ჰქონდეს...

- ოო, ესე იგი ნამდვილი ჯამბაზიც არ ვარ, არა? მე, არა, ანა? - აღშფოთდა კაცი, - ეს მე, ვისაც ყოველდღე შეიძლება ხერხემალი გადაელეწოს, ნამდვილი ჯამბაზიც არა ვყოფილვარ, ძალიან კარგი, კაარგი, ძალიან კარგი...

- მაგით ვერ გამაკვირვებ, - მშვიდად უთხრა ქალმა, - ყოველთვის, ძალიან მაღლა რომ ადიხარ, მხარზე გაზივარ...

- მაშინ, ის მაინც მითხარი, - სული ძლივს მოითქვა კაცმა, - ის მაინცა თქვი, თუ მოიძებნება ვინმე ისეთი ჩემსავით რომ უკრავდეს, ანდა, საერთოდ, - და გაამაყდა, - სხვაგან სად გეგულება ჭეშმარიტი მუსიკოსი.

- ბემფიც კი უკრავს, დოლზე, - ხმადაბლა თქვა ქალმა, თავი ჩაღუნა და ფრჩხილით მიწა მოჩიჩქნა.

- ჰე, დოლი რა ინსტრუმენტია, - ხელი აიქნია კაცმა, - ჩიპო რომ ჩიპოა, ისიც დაუკრავს... - და შემპარავად ჰკითხა: - ეგებ არ გესიამოვნათ ჩიპოს ხსენება, ა, ქალბატონო? განრისხებულ ქალს ჩირაღდნებიანი ხელი მაღლა აუხტა, მაგრამ თავი შეიკავა, თითქოს დამშვიდდა და, სიძულვილისაგან მაინც თვალებმოწკურულმა, მძიმედ, მკაფიოდ უთხრა:

- ნაგავი ხარ შენ, ზეზუხბაია...

როგორ ლაპარაკობდნენ!

***

ერთ მშვენიერ დღეს, სამუშაოდან მობრუნებულმა გვეგვემ ერთი პირი რომ გამოიძინა და ჭილოფზე გაბრუებული წამოჯდა, ახალ შარვალ-ხალათში გამოწყობილი ბიბო ეზოში შემოვიდა, გვეგვეს შორიდანვე გაუცინა, ორიოდე ნაბიჯზე დაუდგა და ძალიან მეგობრულად, ხაზგასმული სიყვარულით თამამი სიტყვები უთხრა, თან კი, გზადაგზა, ერთთავად იღიმებოდა.

- ადე, შე ცუღლუტო, შენა, ბიჭო, სადამდე უნდა იწვე და იძინო, ადექი, ქვეყანა გაკეთდა, - და გვეგვეს განსარისხებლად გამზადებულ სახეს თვალი რომ შეავლო, საჩქაროდ დააყოლა, - ისეთი კარგი რამე უნდა გითხრა, ბიჭო, ისეთი კარგი რამე-ე... გესმის? ადექი, გენაცვალე.

- რა იყო, - თქვა გვეგვემ, თვალები მაგრად დახუჭა და ძალისძალათი გაიზმორა.

- ადე, ბიჭო, რო გეუბნები, როდისმე მომიტყუებიხარ განა? ადე, ადე... ფიე, რა ცუღლუტი ხარ, შე დაუდეგარო შენა... მოდი აქ, ბიჭო. შენ! - გასძახა უცებ კოჭლს. - მოდი, გან-გან რო დაეთრევი დილიდან საღამომდე.

- რა გინდა, - უთხრა კოჭლმა და შორიახლოს გაჩერდა.

- მოდი, რო გეუბნებიან! გამოადგი ფეხი!

- აჰა.

- კიდე!

- აჰა!!

- ეგრე. წადი ახლა და დოქით კარგი ცივი წყალი მოიტანე.

კოჭლმა ყმამ თავით ფეხებამდე ზიზღით აათვალიერა და წავიდა. „ი, როგორ ამხედ-დამხედა, - გაიფიქრა ბიბომ, - ეს როგორ ამხედ-დამხედა, უნდა დამეყვირა, არა? მაგრამ არაფერი რომ არ უთქვამს... და როგორ უნდა მეყვირა, ჰა?“ და შეფიქრიანებულს, ბუნდოვნად ისიც გაახსენდა, რისთვის მოვიდა აქ და ჭილოფზე მჯდარ გვეგვეს დაუდევრობით თავზე დაადო ხელი. იმან კი თავი ისე მკვეთრად გაიქნია და ისე წამოხტა, შემკრთალი ბიბო მაშინვე გამოერკვა, საწყლად, შიშნარევი სევდით მიაჩერდა გვეგვეს უხეშ, მზით გარუჯულ სახეზე და - განრისხების მრავალსაფეხურიან კიბეზე წყრომის ერთი გადადგმული ნაბიჯი - უეცრად მოკუმული ტუჩები რომ დაინახა, მაშინვე შეაგება:

- ქალი უნდა შეგრთო, ბიჭოო, ქალი.

- ჰა, - შეკრთა გვეგვე და აშკარად დაიბნა, - რათა.

- როგორა?

- რათა...

- როგორ თუ რათა, შე ცუღლუტო, - გამოცოცხლდა ბიბო და ეშმაკურად წაუმღერა, - რათა და იმა-თა, იმათაა...

- ვინ ქალი, რა ქალი... - მიაჩერდა გვეგვე და უცებ თვალი აარიდა, - აბა, რას ამბობ, რეებს ლაპარაკობ, ბიბო...

- ჰეე, ბიბოს არ იცნობ შენა, - გაიჯგიმა პირველი ყმა, - ისეთი ქალი შეგრთო, შენი მოწონებული...

- მართლა?

- მართლა.

- ჰიი, - ნიკაპი მკერდზე მიიბჯინა და საყელოში ჩაიცინა გვეგვემ, - რას ამბობ, ადამიანო.

- რასაც ვამბობ, ის მე ვიცი, - დააიმედა ბიბომ, - წადი ეხლა შენა, ხელ-პირი კარქა დაიბანე, ახლები ჩაიცვი, მოემზადე მოკლეთა და ისეთ ადგილას წაგიყვანო, უკეთესი რო აღარ იქნება. აჰა, ესეც მობრძანებულა დოქითა, ჯერ პირზე წყალი შეისხი, მერე ჩაიცვი, კარქი?

- კარგი.

- მერე თმაც დაივარცხნე, ჩემი ხათრი თუ გაქვს.

- თმა რათა...

- ბიჭო, დაივარცხნე-მეთქი, რა იყო, თმის დავარცხნასაც რამე უნდა? ჰა?

- ვნახოთ, ვნახოთ, - თქვა გვეგვემ.

- მე კიდევ, სანამ შენ გაემზადები, ჩემსას მივალ და მოვალ... ანდა, რომ ჩამოივლი, ერთი შენებურად კოხტად შემომძახე და ხელად გამოვალ, კარქი?

- კარგი.

ნახირი ბრუნდებოდა სოფლად. ვიწრო ორღობეში სწრაფად მიმავალი ბიბო წამდაუწუმ ფერხდებოდა, მერე ძროხას გაბრაზებული აუვლიდა გვერდს, ერთი-ორს იდაყვიც კი გასცხო, „რამდენნი ხართ მაინც, უ, თქვენი...“ ბინდდებოდა, ჯერ კიდევ უჩინარი შავი წერტილები შეერია ჰაერს, და დაღლილ დღეს ჰაეროვანი სხეული მსუბუქად დაუბუჟდა თითქოს - აგრილდა. დიდი, ფერადი ძროხები ორღობით ბრუნდებოდნენ სოფლად, გვერდებგამობერილნი, სავსე ცურებით, და ეზოებში დაბმული ხბოები ჭიშკრისაკენ იწევდნენ, თოკები დაიჭიმა, ხეზე მიძვრებოდნენ თვლემამორეული ქათმები, ჩიტების აჟივლებული გუნდიც ერთბაშად მიჩუმდა და ორღობეში მიმავალ ბიბოს აღიზიანებდა სიჩუმე - თითქოს, ვიღაც შესცქეროდა. ყოველივე ააშკარავებდა სიჩუმეს - შეჩვეულ ჭიშკარს მიმდგარი ძროხა მაღლა აპყრობილ თავს ღონივრად გაიქნევდა და მერე დაჭიმული კისრით, თვალებდახუჭული შეჰბღავლებდა ბინდში ჩამუქებულ სახლს - მ-მუუ... რძე ჯიუტად ჩხრიალებდა კასრში, სადღაც კარი ჭრიალებდა, სკივრი ხმაურით იკეტებოდა, სარკმლებში ზოგან სუსტად ციაგებდა სინათლე... ვიღაცა უყურებდა!

იქაც კი, საკუთარ ეზოში.

- მოდი აქ, ქალო, - გასძახა ცოლს, - ისინი მოამზადე, მივდივართ.

დოქი ფრთხილად მიიყუდა, ხალათი რომ არ გასვროდა. პირი მაჯით მოიწმინდა, მერე ცოლს თვალი გააყოლ-გამოაყოლა და გაბრაზდა:

- რა დედოფალივით გამართული დადიხარ, შენი...

ქალმა მოუყრუა.

- ერთად გადააბი როგორმე, ერთ თოკზე, გესმის?

- კარგი.

- სადაა... „ის სად არი, ვაიმე, თუ დავკარგე, - გაიფიქრა ბიბომ და სკივრს თავი ახადა, - არა, აქა ყოფილა, კიდევ კარგი, უჰ...“

ეზოში ჩასულს, ცოლმა გრძელი თოკის ბოლო გაუწოდა. ბიბომ გამოართვა და თოკზე გამობმულ საქონელს გადახედა:

- ის ბურვაკი ხომ არ დაგავიწყდა!

- არა.

- ცხენი ხომ უნაგირითაა...

- კი.

- ხბო რამდენია, ორი?

- ორი.

- დაბნელდა და... თხებიც აქაა, არა?

- თხებიც.

- აბა, წავედი, - თქვა და ერთხანს შეიცადა. ზურგსუკან ცოლი ეგულებოდა, ბიბო იდგა და რაღაცას უცდიდა. მერე უცებ შეტრიალდა და აღრიალდა:

- ეგება გავგიჟდი! იქნებ ჭკუიდან გადავცდი, ან რამე, და ამოდენა საქონელი რომ მოვიყვანე და ისევ მიმყავს, არ უნდა მკითხო, სად მივდივარ? ჰა!

ქალმა შეხედა და მშვიდად ჰკითხა:

- სად მიდიხარ?

- რა შენი საქმეა! - იფეთქა ბიბომ, - რა შენი საქმეა, შე ტლუ... - და თავისთვის ჩაილაპარაკა, - აბარე ამას ანგარიშები, არ დადის გაჭიმული?

- ბიბო, - მკაცრად გაისმა სიბნელეში.

- ჰო, მოვდივარ გვეგვე, მოვდივარ, გენაცვალე, - გაეპასუხა და ცოლს მიუგდო, - დაიცა, დავბრუნდე, მე შენ გაჩვენებ...

- გვეგვე არა ვარ, - გაისმა ისევ, - არ მოვდივარო, გვეგვემ.

- რაო? - შეიცხადა პირველმა ყმამ, - ვითომ რათაო... პირი ხო დააბანინე...

- კი.

- თმა თუ დაივარცხნა.

- ივარცხნიდა, ჰო.

- ჰოდა, ისე წამოვა, შენი მოწონებული.

და მართლაც, ათიოდე წუთის შემდეგ, ჩაბნელებულ შარაგზაზე ბიბო საქონელს მიერეკებოდა. ცალ ხელში თოკი ჩაებღუჯა, მეორეთი კი ფეხებთან კვარს უნათებდა გვეგვეს და მოხრილი ემასლაათებოდა:

- იცოდე, კარგად აათვალიერე, ჩაათვალიერე, ყურება ფული კი არა ღირს, ჩუმ-ჩუმად შეხედე... აჰა, ეს ქამარი გაიკეთე, ვერცხლისაა, არა ფუჭდება... მამაშენმა გამოგიგზავნა... აბა შენ იცი, როგორ დაუკვირდები, ეგება მე ვცდები, ხომ შეიძლება - კაცნი ვაართ, მაგრამ შენ არ უნდა შეცდე, მაგრა დაუკვირდი, მაგრა. იცოდე, ქალს ორი რამ უნდა ჰქონდეს კარგი - ტან-ფეხი და სახე. გაიგე?

- მაშ, აბა ტყუილად ხომ არ გისმენ. - თავი გამოიდო გვეგვემ.

***

- საათობით შეეძლო თავგადაწეული მდგარიყო და ცაში ეცქირა - ჰეე, დიდი უცნაური წინამძღოლი გვყავდა. წვიმიან დღეს, როცა მთელი ლაშქარი ხეებქვეშ შეიყუჟებოდა, რჩეულნი კი ფერად კარვებში მხარ-თეძოზე წამოწვებოდნენ, წინამძღოლი გარეთ გამოდიოდა, ცას უყურებდა და, რომელიღაც უცნობი ბედნიერებისაგან თვალებმოჭუტულს, სახეზე აწვიმდა. საავდრო ღრუბლებს, უხმო ზმუილით რომ იწელებოდნენ ნაცრისფერ ცაზე, აღტაცებული მისჩერებოდა. დიდი უცნაური კაცი იყო - მზიანი დღითაც სწორედ ასე შესცქეროდა კამკამა ქულას. ღამღამობითაც დიდხანს მდგარა სიბნელეში, ამორჩეულ ლოდზე ამაყად გახევებული, გულზე მკლავებგადაჭდობილი და მძიმე, სქელი მოსასხამი კუპრის ტალღასავით მდოვრედ ჩასდევდა ტერფებამდე. იდგა, ფიქრობდა... - უცნაური წინამძღოლი გვყავდა. იმისთანა მეომარი კი - ოო, იმისთანა მეომარი არსად მინახავს და ვეღარც შევხვდები - შენ რომ გენახა, დომენიკო, მშვილდს როგორ ხმარობდა, ხმალს როგორ იქნევდა... სიმაგრეების აღება უყვარდა, გაფაციცებით შესცქეროდა, სქელ კედლებს როგორ ვანარცხებდით უზარმაზარ ლოდებს, აღტაცებული უსმენდა ბუკსა და ნაღარას, ყალყზე შემდგარი ცხენების ჭიხვინს და იმათ ფეხებთან ავარდნილ მტვერსაც ამჩნევდა - ყოველივეს აღფრთოვანებული შესცქეროდა: ბრძოლის ჟინით შეპყრობილი, აცახცახებული იდგა და ითმენდა, ლაშქარი კი აალებულ ისრებს სტყორცნიდა სიმაგრეში, ისინი კი, ისინი, ალყაშემორტყმულნი, განწირულნი, წიოდნენ და მდუღარეს გვასხამდნენ თავზე, მაგრამ დიდი, ტყავგადაკრული ფარი ყველას გექონდა და კედლებისაკენ გავრბოდით - მთელი ხმით გავყვიროდით და ისე. საგულდაგულოდ გაწვრთნილებმა კარგი სირბილი ვიცოდით, მაგრამ ხანდახან რომელიმე ჩვენგანი უეცრად შეჩერდებოდა, ადგილზე შეტრიალდებოდა, და, გაჭიმული კეფით ენარცხებოდა მიწას და თავი გვერდზე გადაუვარდებოდა, ღია თვალებს კი თითქოს იმ ადგილს არიდებდა, საიდანაც ეს გაშეშებული ისარი ისროლეს, ახლა მკერდიდან უმოწყალოდ რომ ამოზრდოდა. წინამძღოლს კი არც ისარი ეკარებოდა, არც შუბი და ხმალს ხომ ვერავინ აძგერებდა - ვის გაიკარებდა შორიახლოს. და ადგილს რომ მოსწყდებოდა, უნდა გენახა, კედლისაკენ როგორ გარბოდა, როგორ ადიოდა კიბეზე, თავზე ფარგადახურული და რაღაცნაირად მორიდებულად იღიმებოდა - ფარს რომ იშველიებდა, ცოტათი იმისა რცხვენოდა; ეს ახოვანი, ბრგე კაცი მოხდენილად ადიოდა კიბეზე, ფარზე კი გამუდმებული, მრისხანე კაკუნი ისმოდა - არა, არ შეიძლებოდა, ფარი რომ არ ეხმარა. და როცა ქონგურს მიაღწევდა,ზედ კედლის თავზე ამაყად გაიმართებოდა და მერე დაბლა ხტებოდა. ხმლით გაპობილი ჰაერის სისინი და ჭახაჭუხი გვესმოდა, სანამ კიბეზე ავრბოდით, მერე კი ერთბაშად თავზე ვახტებოდით წინამძღოლის ირგვლივ შემოჯარულ მეციხოვნეებს და პატარა ხანში ჩახტომაც არ გვჭირდებოდა, რადგან ქონგურებიდან პირდაპირ დახოცილ მეომართა გროვაზე ვაბიჯებდით. კედლებთან ბრძოლა რომ შეწყდებოდა, წინამძღოლი ისარს გადმოიღებდა და იმ დაძაბულ სიჩუმეში სიმაგრის კუნჭულებს ათვალიერებდა. რომელიმე გამწარებული მეციხოვნე, ვისაც ძმა მოუკლეს, შვილი ან მამა, ყოველთვის იყო სადღაც მიმალული და ისრისა თუ შუბის ტყორცნას რომ დააპირებდა, წინამძღოლი მაშინვე თვალს მოჰკრავდა და იმის დანახვა რაც იყო, ალბათ მიხვდები, დომენიკო - იმავე წამს ყელში ისარი ჰქონდა გარჭობილი. ყველაფერზე მეტად ეს უყვარდა - სიჩუმეში ხიფათის დაცდა და მოლოდინი, მე მგონი, ამისთვის იღებდა კლდეზე მიშენებულ სიმაგრეებს, ამისთვის ადიოდა ოკრობოკრო კიბეზე, ჰე, უცნაური წინამძღოლი იყო... ისე კი, უდანაშაულო კაცის მოკვლა არ სჩვეოდა, არც დანებებულთ სჯიდა სიკვდილით, ხელგაშლილი, მწყალობელი, დიდსულოვანი, ამაყად დაიარებოდასიმაგრეში და, თუ გაწვიმდებოდა, სხვა ხომ აღარაფერი უნდოდა რა... რომელი ციხე არ აუღია, სად არ ასულა მსუბუქი კიბით, ფარგადახურული და მორცხვად მომღიმარი, რომელ კუნჭულში არ უპოვნია ჩასაფრებული შურისმაძიებელი... სად არ ვყოფილვარ მასთან ერთად, ქვეყანა მოვიარეთ - ის, წინამძღოლი, უშიშარი, მკლავუტყუარი, ახოვანი, ცხენზე იჯდა და წინ მიგვიძღვოდა, ჩვენ კი, ჩვენ, ქვეითები, არეული ნაბიჯით მივდევდით... სად არ ვყოფილვართ, ზამთარ-ზაფხულ მივაბიჯებდით. ბევრი ვიარეთ, რა არ გადაგვხდა, იმ ქვეყანაშიც აღმოვჩნდით, დიდი ყინვები რომ სცოდნია და თავპირახვეულნი მივლასლასებდით გაჩხიკინებულ ხეებს შორის, მკვდარი, გაყინული ჩიტები კი ქვებივით ცვიოდნენ ირგვლივ და მოყინულ თოვლზე პაწია ღრმულები ჩნდებოდა. იმ უსაშველოდ გრძელ, გაჭიმულ ღამეებში ცეცხლთან ვწრიალებდით და, სახეზე გინდაც წარბები შეგვტრუსოდა, ზურგზე მაინც გვციოდა. ბეჭებს თუ მივუშვერდით ცეცხლს, სახეზე კლანჭებად დაგვეტაკებოდა სუსხი და მთელ ღამეს ასე ვძაგძაგებდით, კოცონთან თოვლი იტკეპნებოდა. ბედს ვიწყევლიდით და ჩუმად, ძალიან ჩუმად ვკრუსუნებდით, წინამძღოლი კი, მხრებში აწურული - იმიტომ კი არა, რომ ციოდა, არა, შეუმჩნევლად უნდოდა ჩავლა - მხრებაწურული მიიპარებოდა ცეცხლს იქით, გაძარცულ ტყეში, უფრო იქით კი, ველზე გავიდოდა და მოწიწებით იყურებოდა. რას ხედავდა და... თხელი ღრუბლების მიღმა აბჟუტებულ მთვარეს, საკუთარი სინათლის ლბილი შარავანდედით მოსილს, შორს, სიღრმეში ჩამუქებულ თოვლს, გზადაგზა რომ ბაცდებოდა და მის ფერხთით იისფერდებოდა; და თუ თოვდა კიდეც და მკრთალ შუქზე აკვესებული მსხვილი, მსუბუქი ფანტელები თვალს აუჭრელებდა, სხვა ხომ აღარაფერი... არ უნდოდა რა... ჩვენ კი ისევ თავ-ბედს ვიწყევლიდით და მზე, აჰ, მზე გვენატრებოდა, ყოველნაირი: გინდა - თეთრი, აალებული, თუგინდ წითელი, ზღვაში ჩასვლისას როა ხოლმე და თუნდაც მოყვითალო, ჩვეულებრივი, მზე გვენატრებოდა. და ისიც, ისიც საკმაოდ ვიხილეთ - დაბზარული მიწა, შენ თუ გინახავს, დომენიკო, ერთიანად დამსკდარი, მწყურვალი, ხახადაფჩენილი მიწა, იჰ, ეს რა სიცხე იყო, დომენიკო, იქ უნდა გენახა - ჩრდილიდან ჩრდილამდე ძლივს გადავდიოდით, მისავათებულნი, მძიმედ ვქლოშინებდით, და თვალზე ბურანი ჩამოგვაწვა, სანამ მდინარე ჩამოდიოდა, კიდევ არა გვიშავდა - დღედაღამ წყალში ვეყარეთ, თავს ჩავრგავდით დალოცვილ სიგრილეში და, გახარებულნი, ვჭყუმპალაობდით კიდეც, წინამძღოლი ღიმილით შემოგვცქეროდა. მერე კი, დომენიკო, მდინარე რომ დაშრა, სულ რომ დაშრა, აღარ ვიცოდით, საით წავსულიყავით და ჩრდილს შევაფარეთ თავი, არაქათგამოცლილებს, არაფრის თავი არა გვქონდა, მიწაზე ვეყარენით და იმ მღოღავ ჩრდილსაც კი ძლივს მივდევდით, ტუჩები დაგვისკდა, მერე - ხელები, ენა დაგვისივდა, ძლივს ვლუღლუღებდით, პირქვე ვიწექით დამსკდარ მიწაზე და, თავს თუ წამოვწევდით, იმ დიდ, უმოწყალო სინათლეში ისე აშკარად ჩანდა ყოველი ფოთოლი... მერე უფრო დაცხა. ქანცგაწყვეტილებს სულ ნიავი გველანდებოდა, რადგან გავარვარებული ჰაერი ლივლივებდა და ფოთლებსაც უფრო ახტუნავებდა. ფორთხვით მივყვებოდით ახლა უკვე სწრაფად გაქცეულ ჩრდილს და, ვინც ვერ მოასწრებდა, ვაი იმისი ბრალი - იქვე რჩებოდა... ასე ვბობღავდით, დომენიკო, მთელი ლაშქარი ხეების ირგვლივ ბობღავდა, წინამძღოლი კი, მკერდზე ნაღვლიანად მკლავებგადაჭდობილი და მომლოდინე, მარმარილოს გლუვად აელვარებულ კედელს მიყრდნობილი, მწუხარედ შემოგვცქეროდა და ხმას არ იღებდა... საქონელი კი ისევ იქ იწვა, სადაც ადრე გრილი მდინარე მოდიოდა და, მშვიდად მოკეცილნი, მორჩილნი, სადღაც შორს, მდინარის სათავისაკენ ნაღვლიანად იყურებოდნენ. სვავების გუნდი დასტრიალებდა მივარდნილ ნახირს და სულთმობრძავ ძროხებს ზურგს უკორტნიდა. მოკაუჭებულ ნისკარტს სისხლში აწობდნენ, მაღლა აღაპყრობდნენ თავს, მერე ავად გაიხედ-გამოიხედავდნენ განზე და ისევ ჩააწობდნენ ნისკარტს... მერე უფრო დაცხა. წყალი კი არა, სუნთქვაც ჭირდა და, ღონეს ოდნავ თუ მოვიკრეფდით, თავს გაჭირვებით წამოვწევდით და თითქოს ზანტად ვიყეფებოდით - ასე ვეძებდით დაღებული პირით სულ მცირე ჰაერს - სად იყო, თორემ კი. მერე, უფრო დაცხა. ახლაც არ ვიცი, საიდან გაჩნდა იმდენი ღამურა, დღისით, მზისით, ღამურები მოედვნენ იქაურობას და საზარელი წრიპინით, შავად დაფარფატებდნენ ალივლივებულ ჰაერში... გველებიც გვკბენდნენ! ისე მომრავლდნენ... ერთი ჩემს წინ რწევით აღიმართა, თავბრტყელი, ენამოქიცინე, ასისინებული, და უცებ განზე დაესო და გახევდა, ნიკაპქვეშ მუშტი ამოვიდე და ისე დავაცქერდი - ბრტყელი თავი მიწაზე ჰქონდა მილურსმული, წვალებით ავიხედე და წინამძღოლი დავინახე, მშვილდით ხელში, მარმარილოს კედელთან მდგარი, მშვიდად მიღიმოდა. ახლაც არ ვიცი რამდენ დღეს ვიყავით ასე, ხანდახან რომელიმე ჩვენგანი წამებით დგებოდა ფეხზე, სადღაც მიბარბაცებდა ლუღლუღით - წყალი, წყალი... და ეცემოდა. ერთხელ მეც დავინახე გუბე, ოღონდ, კიდევ კარგი, იქვე, ტუჩებთან. დავეწაფე და დამსკდარი ტუჩები მტვრით ამეგლისა, არადა, ისე ნაღდად, ისე აშკარად დავინახე... მერე კი, მერე, სულ ბოლოს, დომენიკო, პირქვე ვიწექით, ხელებგაშლილნი, ბედნიერები, დაპურებულნი - წვიმდა! ღონემოკრეფილნი, ზურგზე გადავტრიალდით, თავ-პირზე გვაწვიმდა! მდინარეც მოვიდა, ჩვენი გრილი, დიდი მდინარე, ტანსაცმლიანად შევვარდით, თავი ჩავრგეთ მის ამოზნექილ ტალღებში და დიდხანს ვსვით წყალი, დახეთქილი, გამხმარი კანი დაგვილბა და ნეტარებისაგან ვკრუსუნებდით, ჰეე, ვჭყუმპალაობდით, მხიარულად გავყვიროდით, წინამძღოლი კი, ერთიანად გალუმპული, თავგადაწეული, ბორცვზე იდგა და, ბედნიერს აწვიმდა.

ჩვენც, აღფრთოვანებულთ, როგორც კი დამსკდარი კანი მოგვიშუშდა და ტუჩებზე ფრთხილად ავისვით ენა, ვინ იცის მერამდენედ შევვარდით მდინარეში და მერე, ნაპირზე არხეინად წამოგორებულნი, მხიარულად ვბაასობდით და დროდადრო თუნგს ვიყუდებდით პირზე. ყველგან სიცილი გაისმოდა, მხიარული შეძახილები, ყველაფერზე ვხარხარებდით, ბედნიერნი, და უცებ ვიღაცამ ისე, სხვათა შორის, თქვა: „ჰეე, რა კარგი იქნებოდა, სიკვდილი რომ არ იყოს...“ „სიკვდილი რომ არ იყოს, - გაისმა იქვე, სიბნელეში, - წინამძღოლი დაგვდგომოდა თავს და წამოხტომა რომ დავაპირეთ, ხელისგული გვიჩვენა და შეგვაჩერა, - არა, თუ იცით, რა იქნებოდა, სიკვდილი რომ არ იყოს...“ რა უნდა გვცოდნოდა, ჩვენ არაფერი ვიცოდით, სიმაგრეების აღების გარდა, გავინაბეთ და სმენად გადავიქეცით, ის კი, წინამძღოლი, ერთხანს ჩუმად იყო, მერე უცნაურად ალაპარაკდა, მაგრამ ჩვენ კი არ მოგვმართავდა, სადღაც შორს, გადაკარგულში იყურებოდა. „სიკვდილი რომ არ იყოს, - ასე თქვა წინამძღოლმა, - აღარ იქნებოდა ამქვეყნად გულადი და ლაჩარი, მდიდარი და მონა, თვით სიკეთე და ბოროტებაც არ იქნებოდა, სიკვდილი რომ არ იყოს. არ დაგჭირდებოდათ არც ბრძოლა და ერთმანეთის ჟლეტა, მაგრამ არც მოსავლისათვის მიწის დაბარვა დაგჭირდებოდათ. არც ოსტატური სიტყვა-პასუხი, არც ვისიმე შიში არ გექნებოდათ და არც კეთილები იქნებოდით და არც ბოროტნი, არც ბედნიერნი და არც უბედურნი - აღარაფერი არ ვიქნებოდით, ვიღა გაგვარჩევდა, სიკვდილი რომ არ იყოს... მთელი ის ჩვენი უსასრულო სიცოცხლე აღარაფერი არ იქნებოდა, ახლა კი ახლა, სიკვდილი რომ არის, სიცოცხლე - სიცოცხლეა, მაშინ კი, მერწმუნეთ, დამიჯერეთ, თავად წვიმაც და თავად ჰაერიც აღარაფერი არ იქნებოდა, აღარაფერი, ჰეე, სიკვდილი რომ არ იყოს...“ ასე ილაპარაკა! მერე დადუმდა, ერთხანს აღტაცებული იყურებოდა ჩვენს მიღმა, ღონივრად სუნთქავდა, უზომო ბედნიერებისაგან ყვრიმალებდაბერილი, აღზევებული, მერე უნებურად ჩვენს გაკვირვებულ სახეებზე გადაიტანა მზერა და შეკრთა. წინამძღოლი შეკრთა! ბევრჯერ გვინახავს იგი განრისხებული. ბედნიერი და დაღონებული, ღრმად ჩაფიქრებულიც ბევრჯერ გვინახავს, მაგრამ შემკრთალი? - არა, არასოდეს, ახლა კი, ჩვენს დანახვაზე, საბრალობლად მოუდუნდა სახე, თვალები მოჭუტა და, შეშინებული, თითქოს იხვეწებოდა - „არა, არაფერი მითქვამს, არა, არ უნდა მეთქვა“... შეტრიალდა და გაგვეცალა. მართლა ამას ფიქრობდა, რადგან ღამით მის კარავთან შუბით მოდარაჯეს, ერთი-ორჯერ მკრთალად ჩამესმა - „არა, არ უნდა მეთქვა...“ მცველიც არასდროს დაუყენებია კარავთან, იმ ღამით კი აუარება ხალხს ფხიზლად ყოფნა გვიბრძანა, ანთებული მაშხალებით - დაბნეულნი შევცქეროდით ერთმანეთს. დღითაც კარგახანს ვიდექით, შუადღე იყო, კარვის შესასვლელი რომ გადაიწია და ფერმიხდილი, აფორიაქებული წინამძღოლი გამოჩნდა, ერთხანს ეჭვით გვათვალიერა, მერე ვითომ გაგვიცინა, ტანსაცმელი მუხლთან ხელის დაკვრით ისე გაიწმინდა, ზედაც არ დაუხედავს, თვალებს აცეცებდა. არასოდეს გვინახავს ასე ამჩატებული, რაღაცნაირად ზედმეტად ირჯებოდა. თითქოს გვიცინოდა, მაგრამ უეცრად შეტრიალდა და ხმალზე იტაცა ხელი, მაგრამ ზურგსუკან არავინ დახვდა, ისევ გაგვიცინა... მერე ყველანი შეგვათვალიერა და ერთ ბრგე, ლოდივით მეომარს ნაძალადევი ხალისით უთხრა: „მიმღერე რამე“ „მე, წინამძღოლო? - გაიკვირვა იმან, - და რომ არ ვიცი?“ - „როგორც იცი, - თქვა წინამძღოლმა, - როგორც იცი ისე იმღერე“. „არასოდეს მიმღერია და...“ - ჩაფიქრდა მეომარი. მერე თავი ამაყად შემართა და ჰკითხა: „ჩემს ენაზე რომ ვიმღერო, შეიძლება?“ „შეიძლება, შეიძლება, - თავი დაუქნია წინამძღოლმა, ყველაფერი შეიძლება, ოღონდ იმღერე“. მეომარი კიდევ უფრო გაიმართა; ბრგე, მკვრივი, უშველებელი, აღელდა და მომწყვდეული ნადირივით გვიმზერდა, მერე თვალები დახუჭა, პირი დააღო, თავი უკან გადააგდო და წამოიწყო: „დილმუნ ქი ქუგამ დილმუნ სიქილაამ, დილმუნ სიქილაამ დილმუნ ზალაგ ზალაგა-ამ...“ საზარელი ხმა აღმოაჩნდა, თითო ამოსუნთქვაზე სამი გოდორი ხმა იფრქვეოდა უზარმაზარ ხახიდან და შემკრთალი, ცაში ისრად აჭრილი ფრინველები ფრთების ფართქუნით დაგვტრიალებდნენ თავს. იგი კი, თავგადაწეული, პირდაღებული და ტუჩნიკაპათრთოლებული, მუშტებშეკრული, თვალებდახუჭული, ასე მღეროდა: „უბა მუშ ნუგალამ გიირ ნუგალა-ამ ქა ნუგალა-ამ ურმახ ნუგალააამ...“ კი არ მღეროდა, ერთი ბგერა ამოიჩემა და იმ ერთადერთ ბგერაზე აღრიალებდა უცნაურ სიტყვებს - „გი-ირ ნუგალა-ამ ურმახ ნუგა-ლააამ...“ „კარგი, კარგი“, - შეიჭმუხნა წინამძღოლი და რომ ვერ გააგონა, ორიოდ ნაბიჯი გადადგა, მხარზე ღონივრად დაჰკრა ხელი და, უეცრად სიმღერაშეწყვეტილ, გაოგნებულ მეომარს ასე უთხრა: „კარგი, გეყოფა“. „რატომ მბრძანებელო? - გაიკვირვა იმან, - კიდევ გიმღერებ...“ „არა, არა, - წარბები შეჰკრა წინამძღოლმა და ხელი ასწია, - ისიც მეყოფა, რაც მოვისმინე...“ და უჩვეულო სიცბიერით დაამატა: „კარგი სიმღერა კი გცოდნია...“ „მართლა? - გაუხარდა მეომარს და მჯიღი გულზე მიიდო, - არასოდეს მიმღერია, პირველად ვცადე...“ და მერე ხარბად, იმედით დაეკითხა: „გნებავს, კიდევ?“ „აჰ, არა, არა, - თავი გაიქნია წინამძღოლმა, - ხომ იმღერე უკვე“. „მაშინ, - შეევედრა მეომარი, - პატარა ხნით სადმე წავალ, რა?“ „წადი, წადი. - უთხრა წინამძღოლმა, - საცა გსურს, იქ წადი და, თუ გინდა, მობრუნებას მაინცდამაინც ნუ იჩქარებ...“

გაკვირვებულნი შევცქეროდით ბრგე მეომარს, უცნაური რწევით რომ ადიოდა აღმართზე და თავი რატომღაც უკან ჰქონდა გადაგდებული, მერე კი, თვალს რომ მიეფარა, წინამძღოლი უეცრად განზე გახტა და ხმალი იშიშვლა. რა მოელანდა, ახლაც არ ვიცი - არავინ იყო. ერთხანს თითქოს აწითლდა კიდეც, მერე ისე გაფითრდა და თვალი აგვარიდა, ქარმა დაჰბერა და ნაგლეჯ-ნაგლეჯ მოგვესმა: „ანგალთ ქიგალშეე... გეშთუგანი ნაანგუბ...“ მღერის, - გაიღიმა წინამძღოლმა, - ისევ მღერის“ „ალბათ ჭალაშია, - თქვა მეომარმა, რომელსაც აღვირით ეკავა დამფრთხალი ცხენი, - ჭალაში წასულა საყვირლად...“ წინამძღოლმა მხრები აიჩეჩა და კარავში შებრუნდა. იმ ღამითაც ვდარაჯობდით კარავთან და შორიდან განუწყვეტლივ მოისმოდა „უბა მუშ ნუგალამ გირ ნუგალაამ ქა ნუგალამ ურმახ ნუგალაამ...“ რამ აამღერა არ ვიცი, ისე კი, დღედაღამ იმისი ღრიალი მოისმოდა, და როცა მთელი ლაშქარი აიყარა, წინამძღოლი შუაში ჩაგვიდგა და ფეხით გასწია სიმაგრისაკენ. კარავი რომ გავუშალეთ და ბანაკად დავდექით, ოც რჩეულ მეომარს ისევ ფხიზლად ყოფნა უბრძანა და მაინც მთელ ღამეს წრიალებდა, კარავი შუბით დაცხრილა და ხან რომელი ჭუჭრუტანიდან გამოიხედავდა, ხან რომელიდან...

მეორე დღეს კი, ორომტრიალში, როცა აალებული ისრები მრავლად ვტყორცნეთ სიმაგრეს და კვამლი ცისაკენ აიზიდა, კიბე მივადგით სქელ კედელს და წინამძღოლისაკენ მივიხედეთ, იმან კი რამდენიმე ნაბიჯი კოჭლობით გადადგა, პირი აგვარიდა და თქვა: „დღეს არ შემიძლია, ფეხი ვიტკინე... რაღას მიყურებთ!!“ სიმაგრისაკენ გავიქეცით, ფარგადახურულნი, კიბე ავირბინეთ და გამეტებით ვიქნიეთ ხმალი, მერე კი, აქლოშინებულნი და სისხლში ამოთხვრილნი, გამარჯვებულნი, ისევ ქვემოთ ჩავედით და წინამძღოლს დავუწყეთ ძებნა, ჰოიი - ხეს ეფარებოდა! სიმაგრეში ასვლა შევთავაზეთ, ეჭვით შეგვაცქერდა და გვკითხა: „არავინ დარჩა?... ყველა მოკალით“? „ყველა, ვისაც კი იარაღი ჰქონდა...“ „ისე ხალხი... - ნერწყვი გადაყლაპა წინამძღოლმა, - ისე ხალხი თუ დარჩა.“ „ორი მოხუცია, წინამძღოლო, - ვუთხარით, - ერთი საოცრად შეჭმუხვნილია, მეორე სულ იღიმება...“ „ორნიო, ამბობთ? - დაფიქრდა და ხელი განზე გაიშვირა, - ფარი მომეცით“. ფრთხილად ადიოდა კიბეზე, საფეხურებს მკერდით ეკვროდა, ფარგადახურულს, ხელი უკანკალებდა. სიმაგრეში რომ ავიდა, ფარსზემოთ გაიხედა და იკითხა: „ესენი არიან?“ „ეგენი, წინამძღოლო...“ - თავი დავუქნიეთ ჩვენ. სიმაგრის შუაგულში, დომენიკო, ორი მოხუცი დაინახა. პირველი ერთთავად იღიმებოდა, მშვიდად მოკალათებულიყო მიწაზე და გვერდით კი ტიკი ეგდო, წყლით სავსე. მეორე მოხუცი ფეხზე იდგა, ამაყი, ჭაღარააფოფრილი და სვავივით იყურებოდა განზე. წინამძღოლი შემკრთალი მისჩერებოდა იმათ და უწყინარ, გაღიმებულ კაცს უფრო დიდხანს შესცქეროდა. მერე დაიხარა და შიგ თვალში ჩააშტერდა, თითქოს გაუღიმა კიდეც, მაგრამ ხმლის ვადა მაინც მაგრად ჩაებღუჯა. ცისფერთვალება მოხუცი იყო, რაღაცნაირად, ძალიან მშრალი და სუფთა. „უბა მუშ ნუგალა-ამ გი-ირ ნუგალამ ქა ნუგალა-ამ“, მოისმა შორიდან და წინამძღოლი წელში გაიმართა. შეტრიალდა თუ არა, მოხუცი ტიკს დასწვდა, წინამძღოლი მობრუნდა, ხმალი იშიშვლა და პირზე ტიკმიყუდებული მოხუცი თუმცა კი შერკთა, მაინც მშვიდად მიაჩერდა თავზე წამომდგარ ხმალამოწვდილ კაცს, წინამძღოლი კი ერთხანს ხმალშემართული იდგა და სიწითლე რომ წამოაწვა, განრისხდა და ხელი ღონივრად დაიქნია...

ყველამ თვალები დავხუჭეთ და განზე მივაბრუნეთ თავი - რაღაცნაირად, მშრალი და სუფთა მოხუცი იყო, ცისფერთვალება... ეს პირველი უდანაშაულო კაცი იყო, წინამძღოლის ხელით მოკლული. ისევ ისმოდა მომაბეზრებელი „გიირ ნუგალამ ურმახ ნუგა-ლა-ამ...“ „ის კაცი გამიჩერეთ, - იყვირა წინამძღოლმა, - ის კაცი გააჩერეთ, თორემ...“ „ურმახ ნუგალაამ“, - დინჯად მოისმოდა შორიდან. „ყური დამიგდე, - თქვა უცებ მეორე მოხუცმა და წინამძღოლისაკენ მიატრიალა თავი, - ხვალ მოსაღამოვებულს, როცა იმ ხის ჩრდილი ამ სიმაგრესთან მოცოცდება...“ და შეჩერდა, ო, ისე უყურებდა... „მერე, მერე? - ცბიერად დაეკითხა წინამძღოლი, - როცა იმ ხის ჩრდილი ამ სიმაგრესთან მოცოცდება, მერე?“ „მოკვდები, - უთხრა მოხუცმა და ცალი წარბი თვალზე ჩამოეფარა, მერე კი რკალად აეზიდა შუბლზე, - მოგკლავენ.“ „რაო? - უნდოდ აათვალიერა წინამძღოლმა, - მომკლავენ?“ „მოგკლავენ, - ჯიუტად გაუმეორა კაცმა, - ცოტაც მოითმინე და დარწმუნდები.“ „რა იცი, - ჰკითხა წინამძღოლმა და დამცინავად შეაცქერდა, - რა იცი მეთქი?“ „ვიცი,“ - გაიმეორა იმან და განზე ამაყად გაიხედა. ერთხანს დაბნეულმა წინამძღოლმა უცებ იფეთქა, ხმალი შემართა და ბრაზით სახედაღმეჭილი დაეკითხა: „შენ, შენ როდისღა მოკვდები, გლახავ!“ „ახლავე, - უთხრა კაცმა, - აი, მაგ ხმალს დაიქნევ და მოვკვდები“. წინამძღოლმა კინაღამ ისიც შუაზე გააპო, მაგრამ თავი შეიკავა, ხელი მძიმედ ჩამოუშვა და უთხრა, - „აი, ხომ ხედავ, არაფერი გცოდნია.“ „მე ის ვიცი, - თვალი გაუსწორა კაცმა, - რომ ხვალ მოგკლავენ.“ „მაინც ვინ მომკლავს?“ „შავ მოსასხამში იქნება გახვეული, სახეზე ნიღბით, ხმლიანად ამოვა კიბეზე და...“ „და მომკლავს?“ „მოკვდები, - გაუმეორა კაცმა, - შენივე კარავთან სულს გაგაცხებინებენ“. სიჩუმე ჩამოვარდა და ერთხანს უხმოდ შესცქეროდნენ ერთმანეთს. მერე ნიავმა ისევ მოიტანა გაუგებარი „გი-ირ ნუგალა-ამ, ურმახ ნუგალაამ...“ „ის გიჟი გამიჩერეთ, - საოცრად წვრილი ხმით დაიძახა წინამძღოლმა, - ის კაცი გამიჩერეთ, თორემ...“ და თითქოს გონს მოეგო და თქვა: „ეს ბებერი გააცილეთ... ვინმემ თითი რომ დააკაროს, თავს წაგაცლით, იცოდეთ... - და მოხუცს დამცინავად ჩაეკითხა: - აკი ახლავე მოვკვდებიო, ყბედო?“

ღამით ისევ კარავთან ვიდექით და გვესმოდა, ბოლთას როგორ სცემდა. მძიმედ სუნთქავდა. ხვნეშოდა, გამწარებული იმეორებდა - „მომატყუა, მომატყუა, რომ არ მომეკლა, იმიტომ მიპასუხა ასე, გამექცა, რატომ არ ავჩეხე, როგორ მომატყუა...“ თვლემა მოგვერია, მესამე ღამეს ვათევდით კარავთან და უამინდობაც დაგვერთო, ის კი, წინამძღოლი, უთენია გამოვიდა გარეთ და საოცრად დაინტერესებული, მოთვალთვალე, აფორიაქებული იხედებოდა ირგვლიე - წვიმდა. წვიმდა, ნესტოები უთრთოდა, უცნობი ბედნიერებით შეპყრობილს, აღარაფერზე ფიქრობდა, თავი უკან გადაეგდო, ხელები განზე გაეშვირა, თავგადაწეულს, სახეზე აწვიმდა, წვიმდა... სახეზე თქეში ჩამოსდიოდა, ტანსაცმელი მჭიდროდ მიეტმასნა და გოლიათური სხეული აშკარად გამოეძერწა, იღიმებოდა და ენის წვერით ილოკავდა სველ ტუჩებს, ბარბაცებდა, ნეტარებისაგან იზმორებოდა, წვიმდა... როდის-როდის გამოერკვა, შემოგვხედა და ხელისგულით ჩამოიწურა სახეზე შერჩენილი წვეთები, ჩვენც, მობუზულნი, გავიმართეთ და გახარებულნი შევაჩერდით - ადრინდელი წინამძღოლი იყო. „უჩემოდ ხომ არ გაგიჭირდათ?“ - გვკითხა და ცას მალულად ახედა. „გაგვიჭირდა, წინამძღოლო, - ავხმაურდით ჩვენ, - გაგვიჭირდა, მაგრამ მაინც გავიმარჯვეთ“. რაღაც გაახსენდა, დიდხანს ფიქრობდა, ახლა თავდახრილს აწვიმდა, მერე თავი ასწია, ჩვენს მიღმა გაიხედა და თქვა: „ის კაცი არ უნდა მომეკლა, არა?“ ვერაფერი ვუთხარით, დიდხანს ვიდექით ჩუმად, ისევ ფიქრობდა. „ერთი იცოდეთ, - თქვა წინამძღოლმა და ამაყად გაიმართა, - ყველაფრის გამოსწორება შეიძლება. ხომ ასეა?“ „ასეა, წინამძღოლო, - ვთქვით ჩვენ და მე გავიფიქრე: „იმ კაცს რაღა გააცოცხლებს...“ კარავში შებრუნდა და გახარებულმა გავაყოლეთ თვალი - დინჯად, ძველებურად ირჯებოდა. ყურიც მივუგდეთ, ღრმად და თანაბრად სუნთქავდა, ჭუჭრუტანაში შევიხედეთ, მშვიდად იდგა და რაღაცას ფიქრობდა. „მეომარი ვიყავი, - ჩუმად თქვა წინამძღოლმა, - მეომარი ვიყავ და, რა მექნა...“ მერე საჩქაროდ გავხტით უკან, რადგან შესასვლელისაკენ გამოემართა. „ყური დამიგდეთ, - გვითხრა წინამძღოლმა, - ახლა წადით და მოისვენეთ, საღამომდე არ გამეკაროთ, საღამოსაც ნურავინ შემოხვალთ, ნურც დამიძახებთ, ხომ იცით, შავმოსასხამიან, ნიღაბაფარებულ კაცს ველი და ვინმე თავს თუ შემოყოფს ჩემს კარავში, მაშინვე ისრის წერა გახდება. თუკი კიბეს ამოჰყვება, ჩემამდე ნუ მოუშვებთ, გზაში მოჰკალით. გამიგეთ თუ არა?“ „გავიგეთ, წინამძღოლო“, თავი დავუქნიეთ. „და ისიც გახსოვდეთ, - ყველანი შეგვათვალიერა წინამძღოლმა და დინჯად, დამარცვლით გვითხრა: - რომ ყველაფრის გამოსწორება შეიძლება“. მშვენიერ ხასიათზე ჩანდა და ვეღარ მოვითმინე: „იმ კაცს რაღა გააცოცხლებს, წინამძღოლო?“ დიდხანს მიყურა და მოიწყინა: „იმას ვერაფერი, ვერა, მაგრამ ჩემი საქციელის გამოსწორება შეიძლება. გესმის?“ „მესმის, წინამძღოლო“, - ვუთხარი და ფართოდ გავუღიმე, ვერაფერი გავიგე, მაგრამ მაინც.

და საღამო ხანს, მთელი დღე არხეინად რომ გვეძინა და გამოვშუშდით, სიმაგრიდან გადავიხედეთ და კედლისაკენ შეუმჩნევლად მცოცავ ხის ჩრდილს შევაცქერდით. ხმაგაკმენდილნი, იმ ჩრდილს დაძაბულნი მივჩერებოდით და შორიდან ისე ჯიუტად, ისე ახირებულად მოისმოდა - „გი-ირ ნუგალა-ამ ურმახ ნუგალაა-ამ“... კარვიდანაც ჩამიჩუმი არ ისმოდა. ყველანი სულგანაბულნი ველოდით საფრთხეს. და როცა ჩრდილი ძალიან ახლოს მიცოცდა კედელთან, შორს, ჭალის მიღმა, ვიღაც ახოვანი, შავწამოსასხამიანი კაცი შევნიშნეთ, სიმაგრისაკენ ხმალამოწვდილი გამორბოდა და, რომ მოგვიახლოვდა, ნიღაბიც დავინახეთ. ახლა ვიღას ახსოვდა ჩრდილი, მშვილდები მოვიმარჯვეთ და გამეტებით ვტყორცნიდით მისკენ ისრებს, მაგრამ დიდი ფარი ეპყრა ხელთ. მსუბუქად, სწრაფად ამორბოდა კიბეზე, შუბიც მრავლად ვტყორცნეთ, მაგრამ ფარზე ყრუ ჟღარუნის მეტს ვერაფერს მივაღწიეთ. და კედელზე მთელი ტანით რომ გაიმართა, მეც გამეტებით ვესროლე მძიმე შუბი, მაგრამ მსუბუქად ჩაიმუხლა და აიცდინა, მერე კი პირდაპირ სიმაგრეში ჩამოხტა. მთელი ლაშქარი მიესია, ერთმანეთს ხელს ვუშლიდით, მაგრამ ათამდე მეომარი მაინც უქნევდა ხმალს, ის კი, სწრაფი, მოქნილი, უშიშარი, მოხდენილად ტრიალებდა ჩვენს შორის და, ვისაც მოახელთებდა, ხმალს ბრტყლად დაჰკრავდა მაჯაზე და განაიარაღებდა, ამან მთლად გაგვაცოფა - ამოდენა ლაშქარს შეგვება და, თანაც, გვზოგავდა. გამწარებულნი დავესიეთ. კარვისაკენ მძიმედ მიიკაფავდა გზას, ყოველი ნაბიჯი ძვირად უღირდა - სიცოცხლის ფასად, მაგრამ მაინც ახერხებდა და წინ მიიწევდა, ჰეე, იმისთანა მეომარი მანამდე მართლა არსად მენახა, თვით წინამძღოლსაც კი შეშურდებოდა მისი. და კარვამდე ორი ნაბიჯი რომ დარჩა, ყველანი შესასვლელს ავეფარეთ და, ხელი რომ აიქნია, უეცრად ხმალშემართული გახევდა. ჯერ ვერაფერს მივხვდით, გაკვირვებულნი, მერე კი იმან ორიოდე ნაბიჯი რაღაცნაირად უცნაურად გადმოდგა, შებარბაცდა და პირქვე დაემხო, - რბილად დაეცა ნაწვიმარ მიწაზე, ზურგში კი ისარი ჰქონდა გარჭობილი. ჩუმად დავაცქერდით, გაოგნებულნი - საოცარი მეომარი იყო. ჩუმად დავაცქერდით და ისევ მოგვესმა, - „გი-ირ ნუ...“ გამოვერკვიეთ და ავხმაურდით, კარვისაკენ ვიბრუნეთ პირი და ვღრიალებდით, - „მოვკალით, წინამძღოლო, აგერ აქვე გდია, აღარაფერი გემუქრება, დახედე, წინამძღოლო...“ ის კი ხმას არ იღებდა. ერთხანს შევიცადეთ და მერე ისევ მხიარულად შევძახეთ: „მოვკალით, წინამძღოლო, მკვდარია, მკვდარი, ის ღრჯუ ბებერი მატყუარა ყოფილა“. მაგრამ ხმას არავინ იღებდა. მერე იყო და, წამოწვიმა. „გამოდი, წინამძღოლო, წვიმს!“ - დავიძახეთ და მაინც არავინ გვიპასუხა. მაშინ ფრთხილად შევიხედეთ კარავში, მერე სწრაფად შევაბიჯეთ - არავინ დაგვხვდა. „ეე, დამალულა, - გავიფიქრეთ და შეგვზიზღდა, - რის ეშინოდა, ამოდენა ლაშქრის პატრონს“. და ყოველი კუნჭული, - ყოველი საფარი მოვინახულეთ, მაგრამ წინამძღოლი არსად ჩანდა. „დაგვტოვა, მიგვატოვა,“ - ვფიქრობდით და რისხვით ავივსეთ, - დაგვტოვა, მიგვატოვა“, და უცებ ერთმა მეომარმა შეჰყვირა, თვალებზე ხელი მიიფარა და მეორე ხელი კი, გაფარჩხული თითებით, გვამისაკენ გაიშვირა. გაოცებულნი, შემკრთალნი მივაჩერდით, იმან კი რამდენიმე ნაბიჯი გადადგა, ჩაიჩოქა, შავმოსასხამიანი კაცი ზურგზე გადაატრიალა, ნიღაბი ჩამოგლიჯა და სუყველამ შევყვირეთ და სახეზე ავიფარეთ ხელი, - წინამძღოლი იყო.

- წინამძღოლი?

- ჰო, დაღლილი და მოსვენებული სახე ჰქონდა, აწვიმდა, ჩვენც გვაწვიმდა, ვიდექით, ვიდექით. და უცებ კიბის თავზე ის ბრგე, ლოდივით მეომარი წამოიმართა - გალუმპული, აღგზნებული, წინამძღოლს დასცქეროდა. მერე დაღონდა და მძიმედ ჩამოხტა სიმაგრეში, უზომოდ მოწყენილი, დარდიანი. ჯერ ჩვენ მოგვავლო მრისხანე მზერა, მერე წინამძღოლს სიბრალულით დააცქერდა და ნაღვლიანად ჩაილაპარაკა „უბა მუშ ნუგალამ... გი-ირ...“ „ჩვენს ენაზე თქვი, - გავბრაზდით და იარაღი ავაჟღარუნეთ, - ჩვენს ენაზე თქვი, თორემ...“ და თუმცა ოდნავადაც არ შეშინებია, ფეხები განზე გადგა და იმ თავსხმაში ასე დაიგრგვინა:

ოდეს გველი არ იყო, მორიელი არ იყო,
აფთარი არ იყო, ლომი არ იყო,
ძაღლი არ იყო, მგელი არ იყო,
შიში არ იყო, ძრწოლა არ იყო,
კაცთა მოდგმას მტერი არ ჰყავდა, -
მაშინ შუბურის მთები, ხამაზის ქვეყანა,
შუმერის მხარე ტკბილმეტყველი,
დიადი ქვეყანა დიდებულ წესთა,
ურის ქვეყანა მქონებელი ყოველთა სახმართა,
ამურუ სვებედნიერად დავანებული,
მთელი სამყარო, მორჩილი ხალხი,
ენლილს ერთ ენაზე ადიდებდა.

აი, ასეთი ლექსი თქვა. მოგეწონა ამბავი, დომენიკო?

- კი. ენლილი ვიღაა?

- ღვთაებაა რაღაც. მართლა მოგეწონა?

- კი.

- მდინარის პირას დავასაფლავეთ...

***

- კარგი დიასახლისობაც ეტყობა, რა კარგად ტრიალებს, - თქვა ბიბომ, - ბარაქალა, ბარაქალა...

სუნთქვაშეკრული გოგო იატაკს დააჩერდა. იმ სტუმრებისა ისე არა რცხვენოდა, როგორც მშობლების - დედას კიდევ რა უშავდა რა, მკერდზე მუჭებმიხუტებული, უაზროდ, გაუთავებლად იმეორებდა - „შვილო, შვილებო, თქვენი ჭირიმეთ, შვილო...“ დიდი მოხუცი გლეხი კი, ყავისფრად ხელებდალაქული, უმძრახად იჯდა და ხანდახან ძალისძალათი ამბობდა: - მიირთვით, მიირთვით... - და განზე იხედებოდა.

- მივირთმევთ, რატომ არა, - თქვა ბიბომ, - ლხინის სუფრაა, ჭირისა კი არა... ერთი აბა გარეთ გადი, გოგო...

გოგო შეწითლდა, თავი მკვეთრად გაიქნია და ნაწნავები ზურგზე გადაიყარა. კარი როგორც კი მიიხურა, ბიბომ ხნიერ გლეხს მუხლზე დაუკაკუნა თითი და უთხრა:

- ხო მიხვდი, რაზეც მოვედით, ჰა?

- მივხვდი.

- ჰაე, რას არ მიხვდებოდი?! - გაიხარა ბიბომ და ხუმრობის გუნებაზე მოვიდა, - რას არ მიხვდებოდი, შენ იმისთანა ხაარ რომა... - არა, მართლა მიხვდი?

- ჰო.

- ხოდა, შენც კარგად იცი, ამისი მამა ვინც არი... რა სათქმელია, მაგრამ, ხომ ხედავ, რა ძღვენი მოგიტანე - ხარ-კამეჩი გინდაო, ძროხაო, ცხენიო, თხა... რეები არ მოგიტანე, გაიცინე კაცო. რას გაჩუმებულხარ...

- მართლა იმან გამოგატანა?

- რა, საქონელი? არა, მე მოგართმევდი, როგორ არა, დიახ...

- არა, თვითონ იმან გამოგატანა?

- არა, მაგრამა, მითხრა, როგორც წესი და რიგიაო...

- ჰოო, - გულზე მოეშვა გლეხს, - ჰოო...

- კაცო, რა ჰოჰოებს იძახი აქა, შენ ისა თქვი, თანახმა ხარ თუ არა, ჰა?

გლეხს ისევ ღრუბელი ჩამოაწვა.

- მიდი, ჰა! ე რანაირი კაცი ყოფილხარ, ეე...

- ბავშვია ჯერა, - თქვა გლეხმა და თავი ჩაღუნა. ხელები ერთხანს გულზე გადაიჯვარედინა, მაგრამ მერე ჩამოუშვა და გაუბედავი დოინჯი შემოიყარა, ეს დოინჯიც ეუხერხულა და, ბოლოს, მუხლებზე გაუბედავად დაილაგა ხელისგულები. დილიდან საღამომდე დგომასა და მუშაობას შეჩვეული, ახლა უხერხულად იჯდა და იღლებოდა.

- რაო, ბავშვიაო? - შეიცხადა ბიბომ, - რის ბავშვია, აბა, რას ამბობ, ე რა თქვა, ბავშვიაო... ბავშვი არა, ისა! ერთი ეს ბიჭია ბავშვი და მეორე ეგა... აბა, ვნახოთ ერთი, აბა... გოგო! გოგო, ერთი ის ცოცხი მომაწოდე... აბა, ეს არის ბავშვი? რას ამბობ, კაცოუ, რაღა დროის ამისი პატარაობაა, აბა შეხედე... შეხედე კარქათაა. არ მინდა გოგო ე ცოცხი, ისე გითხარი...

შეწითლებულმა გოგომ ცოცხი ფრთხილად მიაყუდა კედელს და მხარი ლოყაზე მიიდო.

- აბა ჰა, ყაბული ხარ? თქვი, შე კაი კაცო, ბედი კარს მოგდგომია და...

- თქვენი ჭირიმეთ, თქვენი ჭირიმე... - იმეორებდა დედაკაცი და ოდნავ შემკრთალ, ღვინით გაამაყებულ და ძალიან გაჭიმულ გვეგვეს წამდაუწუმ თვალით ზომავდა.

- თქვი, ჰა, რას გაჩუმებულხარ... ხომ შეხედე, ჰა, აკი დაუკვირდი...

მაგრამ გლეხს ერთხელაც არ შეუხედავს შვილისათვის, თავდახრილი იჯდა და განზე იყურებოდა.

- ბიჭოს, რა დაგემართა - ენა ჩაყლაპე? თქვი, ჰა, რას გაჩუმებულხარ.

- ეგრე იყოს, - თქვა გლეხმა და მაშინვე ყელში რაღაცამ წაუჭირა, ძლივს გადაყლაპა ნერწყვი და ჩუმად დაამატა:

- ბუნების წესია.

დიდი, ყავისფრად დალაქული ხელები ჰქონდა.

თავი მეოთხე

ეს დომენიკოს ბალღობისდროინდელი თამაში იყო - სადღაციდან დაბრუნება.

როცა მთელი დღე სირბილსა და ორღობეებში ჯოხის ცხენის ჭენებაში გაივლიდა, ანდა ტბიდან მობრუნებული, სველ თმაზე დაუდევრად ჩამოიფხატავდა ქუდს, როცა კოჭლი ყმა მოუხეშავი ხელით ნაზად, მოფერებით ჩამოჰბანდა დაკაწრულ ფეხებს, ექვსი წლის ბიჭი პურის დიდ ლუკმას მოშიებული იტენიდა პირში და უცნაური გარდატეხა შიმშილსაც კი ავიწყებდა - საღამოვდებოდა, ბნელოდა. უეცრად გახევებული, პურით გამოტენილი ლოყებით, გაოგნებული მისჩერებოდა ღამეს - დუმდებოდა სოფელი, ის შეჩვეული, ნაცნობი ხმები აღარ ისმოდა, ლოდი აღარ იყო ლოდი, აღარც ხე იყო ხე, ზვინი ხომ სულ აღარ ჰგავდა ზვინს და მთვარის ფარფატა შუქზე ცვალებად საგნებს დიდხანს შესცქეროდა - დაუნდობელ, უცნაურ ღალატს ჰგავდა ყოველივე ეს. და მაინც, ღამით მშვიდად ეძინა, ხელისგულზე ლოყადადებულს, დილით კი, უთენია, გაბრუებული მოავლებდა ოთახს თვალს და საგანთა ერთგულებას რატომღაც ამპარტავანი სიხარულით ხვდებოდა - ჩვეული საკუთრება იყო დღე. ერთხანს მორიდებით დააბიჯებდა, უეცრად დავიწყებული სიზმრით მაინც შეფიქრიანებული და დაშინებული, მერე კი, მაღლა რომ ამოიწვერებოდა მზე, ტყისპირისაკენ გარბოდა და რომელიმე ხეს მთელი იმ თავისი გამოგონილი სიმამაცით უქნევდა ჯოხს. აცოცდებოდა გრილ ხეზე და მაღლიდან სხვაგვარი ეჩვენებოდა სოფელი: ტბასთან ჩარბოდა და დიდი ლოდიდან ხელებგაშლილი ხტებოდა ბალახზე, იქამდე ხტუნავდა, სანამ ძალიან არ მოსწყინდებოდა და მერე, აუხსნელი სევდით შეპყრობილი, დაძაბული, პირაღმა წვებოდა მიწაზე და დიდხანს იწვა, გულაძგერებული და მომლოდინე - ვითომ მოკვდა, თვალებდახუჭული, რაღაც უცხოსა და ამოუცნობს სიამოვნებანარევი შიშით დაეძებდა გატრუნულ ხელებში, ფეხებში, მხრებზე. მერე წამოხტებოდა და ხტუნვა-ხტუნვით გარბოდა ტბისაკენ, წყალს აშხეფებდა, ჭყუმპალაობდა. შინ მიბრუნებული, ფერდებზე შერჩენილი სიგრილით, ღობეზე მოკლე თოკით მიბმულ ცხვარს, რომელიც ჯიუტად არიდებდა მზერას, შეაცქერდებოდა და მერე, მოწყენილი, კამკამაქერქიან ხეს ახედავდა და, გახალისებული, წამსვე კენწეროზე მოექცეოდა - ტყუპ ბალს ყუნწი ჰქონდა, საფეთქელზე და ყურსუკან გრილ მარცვლებს გრძნობდა და ამ ტკბილი საყურეებით, უცნაურად გაჭიმული, ისევ ამაყად დასცქეროდა მაღლიდან სოფელს. მიწაზე დამხტარს, ისევ ერთგული საგნები ხვდებოდა და, გულდამშვიდებული, არხეინად დააბიჯებდა სოფლად და მერე... საღამოვდებოდა. ისევ ის გატრუნული, ჩაშავებული ჩრდილები, ხანდახან ავად რომ შეირხეოდნენ... ისევ ის სიჩუმე, ჭრიჭინათი სუსტად გაბზარული... ვიღაცის უხილავი თვალი, კეფაზე ჯიუტად მიბჯენილი და სხეულში ჟღრიალით დარწეული სუსხი... ლოგინის სიგრილე, მერე ბეჭებზე სითბო. ვიღაც შავი, დიდთითება, ზანტი მუქარით მომავალი, ბედისწერასავით აურიდებელი, ჯიუტი მადევარა... და მერე ისევ დილა, მზიანი და ნათელი, გამჭვირვალე. მხარზე თოხგადებული გლეხები, კოჭლი ყმა, დიდი ცოცხით ხელში... და შუადღით სოფლის განაპირას მოწყენით მზირალი ექვსი წლის ბიჭი, დომენიკო... იმ ერთ შუადღეს კი, გასაოცრად, თითქოს ღამე იყო - ისევ ის მკრთალი, შუქი, ისევ ის ჩრდილები, იდუმალი ზვინი, ჭრიჭინობელა, ჩაშავებული მთა და - სულ სხვა დომენიკო, თვალებგაფართოებული, დაძაბული, აღზევებული, ტყისპირიდან სოფლისაკენ გოროზი ღრუბლები ფთილად დაძრული - ვითომ შინ ბრუნდება, ბრუნდება დიდი განშორების შემდეგ... ნაბიჯი - მძიმე, შებოჭილი და მაინც გასაქცევად გამზადებული... ვითომ ტანსაცმელშემოფლეთილია, გაძარცული და დამცირებული, ყველასაგან მიტოვებული, დასისხლიანებული, ვითომ ბრუნდება, ბრუნდება დიდი განშორების შემდეგ და ხეებს ებღაუჭება, მუხლი ეკეცება, მოდის, მაინც მოდის...

ეს დომენიკოს ბალღობისდროინდელი თამაში იყო - სადღაციდან დაბრუნება.

* * *

- შენ იმასთან გაიქეცი, რა ჯანდაბა ჰქვია... დაბალი როა, დაფეხვილი.

- ჰო.

- ხოდა უთხარი, ოცი ჭედილა გამოგატანოს, მთელი სოფელი უნდა გაგაძღოთ, თქვენი გაჩენის საათი... წადი, ჰა! ბიჭო, შენ კიდევ ის ხარები მოიყვანე, გაიგე? ეს არ ეყოფა... წადი, არა - დაიცა, დაიცა, რაღაცა უნდა მეთქვა... ჰო, შენ არა, ეე! მოდი აქა, აი, ეს სალესი, და ეს დანები ისეთი ბასრი გახადე, ისეთი, ბნელში ბრწყინავდეს, თორემ მე ვიცი შენი ბრალი, სულ კამკამი გაჰქონდეს... მთვარესავითა.

- მთვარესავითა?!

- რაო? რა ენა გადმოგიგდია, წადი და გალესე, თორემ... სუ შენთან სალაპარაკოდ მცალია, აი... ბიჭოუ! წყალი მოზიდეთ კოკებითა, იმდენი იყოს, ტბასავითა, გაიგეთ?... შენ კიდე, გაიქე და აიმ ქვებთან ისეთი ცეცხლი გააჩაღე, ცასა სწვდებოდეს.

- ცასა?

- ვაჰ! რაღა დღეს ალაპარაკდით, თქვე ოხრის შვილებო, მუქთა ქორწილი უნდა ჭამოთ და კიდე რა გულზე არიან, ამათი... ქალო! წაიყვა შენი ჯამაათი და ჯამ-ჭურჭელი ისე გააკრიალეთ, შიგ თქვენი მახინჯი თავები დაინახოთ... შენა, ბიჭო, წაიღე ის ჩვრები, ხო იცი საცა დევს და ოთახები ისე დარეცხე, ისე, თაგვს ფეხი დაუცდეს... იცოდე, ამოვალ და ვნახავ. კიდე რაღაცა მავიწყდება... ჯერ შენ მოდი აქა! გამოადგი ფეხი, აჰა, ეს გამომართვი.

- რად მინდა.

- რათა და იმათ! აჰა, ეს დანა და ძროხები დაკალი.

- ვერ დავკლავ.

- რაო?

- ვერ დავკლავ, - ჯიუტად გაიმეორა კოჭლმა.

- დაკალი-მეთქი!

- ვერა.

- მაშ ვერ დაკლავ, არა?

- ჰო.

- ჰოდა დაკალი, აჰა, გამომართვი.

- არა-მეთქი.

- აბა ჰო რომ თქვი?

- ჰო, ვერ დავკლავ-მეთქი, ეგ რა ჰოა.

- ჰოა თუ ბოა, მოკიდე ამ დანას ხელი და დაკალი, თორე...

- ვერა.

- ვის ეუბნები შენ ვერასა, ჰა? ვის ეუბნები, შენა იცი, ეს საქმე ვინ დამავალა?

- ვინა.

- ვინა და, გვეგვეს მა-მა-მაა. თავისი პირით მითხრა, მე არ ჩავერევი, შენზედ იყოს ქორწილის საქმეო.

- ისიც გითხრა, რომ ძროხები მე დავკლა?

- მამა გიცხონდა, მაგდენ ლაპარაკს დამიწყებდა.

- ჰოდა, არ დავკლავ.

- არ დავკლავო? - შეიცხადა პირველმა ყმამ, - როგორ თუ არ დაკლავ, შე დაბრეცილო, ხორცს ხო კარგად მიირთმევ, შე...

- რას მივირთმევ, დიდი-დიდი თვეში ორჯერა ვჭამო. შენსავით კი არა ვარ.

- რაო? დაიცა ერთი, დაიცა, რაებს მიბედავს, ის სახრე რა იქნა, რა იქნა, - მიწაზე დაიხედა და, თავი რომ ასწია, უცებ სახე გაებადრა, - ვაჰ სიძე, ამას ვის ვხედავ, რას ჩაფიქრებულხარ ბიჭო?

- ბიჭოს მოგცემ მე შენა...

- იჰ, ბიჭი ხარ, მა რა ხარ, საქორწილო, მშვენიერი... იცოდე, გვეგვე, კარგა დაისვენე, მოისვენე, მძიმე რამე არ ასწიო. წელი არ აიტკივო, თორე, ხო იცი, დასვენება გინდა, შე ცუღლუტო, შენა... ვახ! - და ყბაზე იტაცა ხელი, - რა დაგემართა, შე კაი კაცო, შენთვის ამდენსა ვწვალობ და ხუმრობა აღარ შეიძლება? არა, ეს რა მაგარი ხელი გქონია, სიძე, ჰა? - მოფერებაზე გადავიდა პირველი ყმა და მერე, ეტყობა, სილა მაინც ემწარა და ჩაილაპარაკა... - რა არი კაცო,რასა ჰგამს ესა...

- მე ვიცი, რასაცა ჰგავს, - თქვა გვეგვემ და მუქარით შეხედა, - კიდე ხო არ მოგინდა.

- არა, არა, რათ მინდა, ერთხელ ხო ვიხუმრეთ, - გული გაიკეთა ბიბომ, - ერთხელ ხომ უკვე ვიხუმრეთ და მთელი დღე რომ ვიხუმარაოთ, ამდენ საქმეს ჩემს მეტი ვინ აუვა, ჰა? არა, გვეგვე?

- ჰო, ჰო.

- რაღაცა მინდოდა და... - თითი შუბლზე მიიდო პირველმა ყმამ, - უი, ჰო, - პური, მართლა. პური არ მავიწყდებოდა? წადი მაშინ შენა, შე მეორე ფეხმოსამტვრევო და თონე გაახურე, პურის გამოცხობა ხომ მაინც იცი...

- ვიცი.

- ხოდა, წადი, ეგ საქმე მაინც გააკეთე, შე ამოსაგდებო... პური მაინც ყოველთვის ხომ საჭიროა, ჰა? - დაფიქრდა პირველი ყმა და მაშინვე გამოერკვა, - ბიჭო! მოდი აქ, შე ოხერ-ტიალო და აჰა, ეს დანები და...

***

...ის ზევით იდგა და ნიშნისგებით მომღიმარი თვალს არ მაცილებდა, სხვები კუშტად დამცქეროდნენ. ასე დაუნდობლად გამომწყვდეული, უიარაღოდ, ლოდებსაც კი ვეჯაჯგურებოდი, მაგრამ ძალა აღარ შემწევდა. შავები ეცვათ, მდუმარედ დამყურებდნენ, მერე გლუვ კედელზე აფოფხებაც ვცადე, მაგრამ ამაოდ. ის კი თანდათან მიახლოვდებოდა, დინჯად, რწევით, კვამლი სახეში მცემდა, თვალები მეწვოდა, ტანსაცმელზე ცეცხლი წამეკიდა, შემოვიფლითე და გამწარებულმა ვესროლე იმათ, ზემოდან უხმოდ რომ დამცქეროდნენ, მაგრამ ვერ მივაწვდინე, რაღა თქმა უნდა. ის ისევ მოიწევდა, გულგრილი, დაჯერებული და გინდაც იმისი რისხვა როგორმე ამეცდინა, და იმ სლიპ კედელზე ავცოცებულიყავ, ზევით მაინც ბევრნი იდგნენ, გახევებულნი, მდუმარენი, შავ წრედ შეკრულნი, და იმედი რომ გადამიწყდა, ოფლად გაღვრილი, მისავათებული, ზურგით ავეკარ იმ წყეულ კედელს და... როგორ გგონია შეიძლებოდა ჩემი გადარჩენა?

- დიახ.

- საიდან, როგორ... დაიბნა ლტოლეილი, - ყურს არ მიგდებდი?

- როგორ არა.

- და შეიძლებაო, ამბობ?

- დიახ.

- როგორ, მაინც როგორ? - ეწყინა ლტოლვილს, - როგორ!

- ახლა აქა ხართ.

ლტოლვილი შეკრთა და გაოცებული მიაჩერდა. დიდხანს უყურა, მერე სახეზე აიფარა ხელები. დაფიქრებულმა, თვალები მოიფშვნიტა, თავი ჩარგო, მიწას დააცქერდა, ფეხზე წამოდგა, გაიარ-გამოიარა, ხიდან ფოთოლი მოწყვიტა და ზედ არც დაუხედავს, ისე გაწიწკნა, დომენიკოს მიუბრუნდა და, აღელვებულმა, რაღაცას მიმხვდარმა, ჰკითხა:

- ახლა აქა ვარ... არა?

- დიახ, - მხრები აიჩეჩა დომენიკომ.

- და ამიტომაც გადავრჩებოდი, არა?

- დიახ... რა ვიცი.

- ახლა აქა ვარ... - ჩუმად გაიმეორა ლტოლვილმა, ცას ახედა. თვალი მოავლო ტყეს, სოფელს, ვენახსაც გადახედა და ისევ მძიმედ ჩაილაპარაკა: „ახლა აქა ვარ, აქ ვარ... და იმიტომ....“ მერე დომენიკოს შეხედა და, მადლიერი, დიდხანს შესცქეროდა. დომენიკოს ეხამუშა და თვალი აარიდა. მკაფიოდ ჩანდა სახლი, ეზოში ვიღაცეები დაფუსფუსებდნენ, შორს, სახლს გადაღმა, ფერდობზე, ძროხები ბალახობდნენ. უფრო იქით კი, ბორცვზე, კოშკი მოჩანდა. ძერა ტივტივებდა ჰაერში, უხილავ წრეს ავლებდა სოფლის თავზე, ფრთაგაშლილი, ჰაერზე გულით დაწოლილი... მხარზე აცახცახებული თითები იგრძნო დომენიკომ, შემკრთალმა ახედა.

- მე მგონი მივხედი, დომენიკო, - ეუბნებოდა აფორიაქებული ლტოლვილი, - მე მგონი რაღაცას მივხვდი... ჯერ უნდა ვიფიქრო, დრო უნდა გავიდეს, საბოლოოდ რომ დავიჯერო, მაგრამ მაინც მგონია, რომ უკვე მივხვდი, ეს შენ, შენ მიმახვედრე, დომენიკო, უცაბედად....

- რას მიგახვედრეთ? - შეაცქერდა დომენიკო და გაუკვირდა, რადგან ლტოლვილმა ხეს მიაყრდნო შუბლი და ასე იდგა, ხელებჩამოყრილი, წინგადახრილი და ხეს შუბლით მიყუდებული, - რას მიხვდით?

- ჯერ უნდა ვიფიქრო, დომენიკო, რაღაც-რაღაცეები გავიხსენო და მერე... - მერე ყველაფერს გეტყვი, - ამბობდა ლტოლვილი, - ჯერ უნდა ვიფიქრო...

შორს, ორღობეში, პატარა ბიჭს კოკა მიჰქონდა. გადაღრეცილი, დაძაბული, ჩქარ-ჩქარა ადგამდა ფეხს და მერე კოკა ძირს დადგა, ისვენებდა. ფერდობზე ისევ ბალახობდნენ ძროხები, შორიდან ყრუ, მოგუდული კაკუნი ისმოდა - ვიღაცა ხეს ჭრიდა ტყეში.

- ლამაზ-ქალაქში... - ჩუმად თქვა დომენიკომ, - მდინარე არის?

- რა? მდინარე, მდინარე... - უგულოდ გაიმეორა ლტოლვილმა, ისევ თავისას ფიქრობდა, - მდინარე... კი, არის, ჭალასთან, ქალაქის განაპირას.

- იქაურებმა... ცურვა იციან?

- ცურვა? რა ვიცი. ზოგმა ჰო, ზოგმა არა.

დომენიკომ კიდევ დააპირა რაღაცის კითხვა, მაგრამ ვერ გაბედა; ისევ სოფელს დააცქერდა უნებურად და პატარა ბიჭი კოკას დასწვდა, დაიძაბა, მიწას ააცილა და ისევ გადაბრეცილმა წაიღო. თავისუფალი ხელი ჭიშკარს ჰკრა, შეაღო და ეზოში დადგა თუ არა, „ლამაზ-ქალაქში, - იკითხა დომენიკომ, - როგორი სახლებია...“

- სახლები როგორია? დიდი, ორსართულიანი... სამსართულიანიც კია, ერთი... ესე იგი, ახლა აქა ვარ, არა?

- დიახ... სამსართულიანი?

- ჰო... და ამიტომაც უნდა გადავრჩენილიყავ, არა?

- რა ვიცი. სამსართულიანი სახლი რად უნდათ.

- რატომ არ უნდათ... ბაღებიც აქვთ და ყველაფერი.

- რა მოჰყავთ?

- სადა?

- ბაღში.

- ბაღში? არაფერი.

- როგორ - არაფერი...

- იჰ, ისეთი ბაღები კი არა აქვთ, შენ რომ გგონია, - ლამაზ ხეებს რგავენ, გრძელი მერხები დგას, ცისფრად შეღებილი, ბუჩქები, პატარ-პატარა შადრევნები.

- რა?

- შადრევნები. აუზში თევზები დაცურავენ, ბაღში ქალები გამოდიან და ჩანგზე უკრავენ, მღერიან...

- ლამაზ-ქალაქში... - დაიწყო დომენიკომ, თვალი აარიდა და შეისუნთქა, - ქალები არიან?

- ჰეე, რამდენიც გინდა - ყრიან... - და ლტოლვილი რომ ჩაფიქრდა, დომენიკოს ეგონა, რომ ისიც ანასთანა ქალებზე ფიქრობდა, მაგრამ ლტოლვილმა უცებ მუხლზე ღონივრად დაირტყა ხელი და წამოდგა:

- მე მივხვდი, მივხვდი, - ამბობდა სახეარეული ლტოლვილი, - შენ მიამიტად თქვი, მაგრამ მე მაინც მივხვდი, რატომ არ დამგესლა გველმა, იმდენი შუბი და ისარი რატომ ამცდა, მეკობრეებმა გემზე რად ამიყვანეს და ლომს რომ მოვერიე, იმასაც მივხვდი, დომენიკო, ხანდახან ვხვდები, ყველაფერს ვხვდები და მერე ისევ დამავიწყდება, მაგრამ ახლა, აი ახლა, ვიცი, მერწმუნე, რამ გადამარჩინა...

- რამ...

- რამ და აი, აქ უნდა ვყოფილიყავი, აქ, სოფელში უნდა ამოვსულიყავ, ჰეე, დომენიკო, ეგებ ვერც გამიგო, მაგრამ აქ უნდა ვყოფილიყავ, აი, აქ უნდა დამებიჯებინა, აქაც, აქაც... - ბალახს ტკეპნიდა ლტოლვილი - შენთან უნდა მესაუბრა, აუცილებლად უნდა მესაუბრა, მამაშენი უნდა მენახა, აი, აქ უნდა დამებჯინა თითი, - დაიხარა ლტოლვილი და უცებ ბალახზე გაიშოტა. - აი, აქ უნდა წამოვწოლილიყავი, მერე ისევ უნდა ავმდგარიყავი, მე ვიცი, დომენიკო, ყველაფერი ვიცი, მაგრამ ისიც ვიცი, ახლა რომ უნდა წავიდე და გაგეცალოთ, გული ასე მიგრძნობს, უნდა წავიდე, ესეც კარგად ვიცი, ესეც...

- სად უნდა წახვიდეთ... - შეკრთა დომენიკო, - სად უნდა წახვიდეთ, დღეს ქორწილია.

- სადმე... სადმე წავალ. აი აქ, სამი ბილიკია... ცუდად არ გამიგო, მე ისე მადლობელი ვარ თქვენი, მაგრამ ახლავე უნდა წავიდე, მარჯვნივ რომ მიდის, იმ ბილიკს გავყვები, შენ კი, ვინმე უცხომ რომ გკითხოს საით წავედი, მარცხენას დაადგა-თქო, ხომ გესმის, დომენიკო, მარცხნივ-მეთქი, მე კი მარჯვნივ წავალ...

- ლამაზ-ქალაქში მიდიხართ, არა?

- აჰ, არა, არა, ლამაზ-ქალაქში არ მიმესვლება, ბევრი ხალხია... გაიგე, როგორ უნდა უპასუხო, ვინმემ რომ...

- კი. და ლამაზ-ქალაქში რომელი გზა მიდის...

- აი იქითა, კოშკს უკან როა... ჩემი ბილიკი არ აგერიოს!

- არა. და ის ბილიკი რომ გათავდეს, მერე?

- მერე სულ დაღმართში უნდა იარო, სულ დაბლა და დაბლა. ბორცვი თუ შეგხვდეს, არა უშავს რა, გადაიარე, ოღონდ მერე ისევ დაბლა, ქვემოთ უნდა ჩაუყვე და დიდ შარაგზას რომ დაადგები, იკითხე და ყველა გასწავლის.

- ვის ვკითხო... არავინ რომ არ შემხვდეს?

- მაგის დარდი ნუ გექნება - დიდ შარაგზაზე მუდამ დადიან.

- ვინ?

- რა ვიცი, ვინ, - გაღიზიანდა ლტოლვილი, - არეული ხალხი... ჰეე, ორი დრაჰკანი რომ მომცა...

- მოგიტანთ, - აფორიაქდა დომენიკო - დაიცადეთ და მოგიტანთ...

- არა, არა, ახლა უნდა წავიდე, ახლა... მარცხნივ-თქო, დომენიკო, ხომ გაიგე, - აბა, როგორ ეტყვი?

- მარცხნივ წავიდა-მეთქი.

- ოო, ეგრე, ეგრე, კარგია... წადი ახლა და გიყურებ, წადი.

- სად.

- რა ვიცი, სადაც გინდა... შინ დაბრუნდი, ხომ ქორწილია, შინ წადი, გიყურო მინდა.

- ნახვამდის.

- კარგად იყავი, დომენიკო, ისე მადლობელი ვარ თქვენი, წადი, წადი. ხომ არ მოიხედავ...

- არ მოვიხედო?

- არა.

- კარგით, მივდივარ...

ლტოლვილი ხეს ამოეფარა და განაბული, აცახცახებული, იქამდე უყურებდა დომენიკოს, სანამ თვალს არ მიეფარა, მერე ცოტა ხანს ისევ შეიცადა, შემდეგ კი სამი ბილიკის გასაყარს მიუახლოვდა და, შუათანა ბილიკს, პირდაპირ რომ მიდიოდა, აჩქარებული გაუყვა...

ლტოლვილი წავიდა.

დომენიკო შეჩერდა. უკან მიიხედა, არავინ ჩანდა. ბორცვის თავზე მდგარი ხე სუსტ ნიავზე იშმუშნებოდა. მიტრიალდა და სოფლისაკენ ნაბიჯი გადადგა თუ არა, შორიდან ყვირილი მოესმა. ყური მიუგდო, თითქოს იმისი სახლიდან ისმოდა. ჰო, მართლა, ქორწილი იყო... „მოდიან, მოდიან“, ყვიროდა ბიბო და გლეხებიც, მორცხვად ატუზულნი, ბიბოს ნიშანზე ჩუმად, მორიდებულად იმეორებდნენ - „მოდიან, მოდიან...“ ეს გვეგვე შემოდიოდა ეზოში, თავისი სახეალეწილი პატარძლით, ბიბომ ისკუპა და ყანწი ღვინით გაავსო, გვეგვეს მიაწოდა. იმანაც ერთი მიიხედ-მოიხედა და პირზე მიიყუდა. „გაუმარჯოს, გაამოს, გაგიმარჯოთ“, აყვირდა ბიბო, გლეხებმაც ჩუმად გაიმეორეს - „გაუმარჯოოს...“ მერე ახალგაზრდა ყმებმა შეფოთლილი ტოტები გადააჯვარედინეს, სუსტად ეხლებოდა ტოტები ერთმანეთს და ამ აცახცახებული ფოთლების ქვეშ, მწკრივში, გვეგვემ და თავჩაღუნულმა პატარძალმა გაიარეს. ერთი სიმაღლისანი იყვნენ, ოღონდ გვეგვე, მსხვილი და ჩასკვნილი, უფრო დაბალი და ღონიერი ჩანდა. მწკრივიდან რომ გამოვიდნენ, ბიბომ თიხის უზარმაზარი გობი მაღლა ასწია, თვალები დახუჭა და გამწარებულმა ისე დაანარცხა ლოდს, ნაღდად რომ გატეხილიყო. მერე კი, იქვე მიმოფანტული ნატეხების დანახვაზე, გვეგვეს შესცინა და უთხრა: - თქვენი ჭირი წაეღოს, სულ იმხიარულეთ და იბედნიერეთ... - და უცებ შესძახა. - ჰოუ!

ხის დაბალი, გრძელი მაგიდები ეზოში გაეშალათ. ყველანი სამფეხა სკამებზე დასხდნენ. პატარა ბიჭები დოქებიანად გარბი-გამორბოდნენ, ბიბოს დიდი ჯამი შეუვსეს და იმანაც გრძელი სადღეგრძელო თქვა, ენაწყლიანობდა - დღეგრძელობა, მზეგრძელობა, რამდენი წვეთიცაა... - ამისთანაებს იძახდა. გლეხებიც რიგრიგობით ფეხზე დგებოდნენ, მხოლოდ „გაგიმარჯოთ“-ს ამბობდნენ, ფრთხილად სვამდნენ, ღვინო გულისპირზე რომ არ ჩამოღვროდათ. ჯერ იყო და, მხოლოდ პურს ილუკმებოდნენ, მერე მწვანილიც მიაყოლეს, სამი ჯამი რომ გამოცალეს, სუფრას მოავლეს თვალი, რომელიღაცა მოხარშულ ხორცს დასწვდა, მეორეც დასწვდა და მარილშიაც ჩააწო, კიდევ შესვეს და მოშიებულებმა, შემწვარი ქათმები შუაზე გაგლიჯეს, ღონიერი ყბებით კბეჩდნენ, იღეჭებოდნენ, ძვლები გამოხრეს. ვიღაცამ იხუმრა კიდეც, შრიალა სიცილმა გადაუარა სუფრას, „მიდით, მიდით“, იძახდა ბიბო. მერე იმ სამმა გლეხმა სიმღერა თქვა: „შენი ქება შემომესმა...“ კიდევ შესვეს, უფრო მოზრდილი ჯამით და ბიბომ ტუჩები იდაყვით შეიმშრალა თუ არა, მაშინვე აყვირდა - „აკოცონ, ერთმანეთს აკოცონ...“ „აკოცონ“, გაიმეორა ყმამ, საოცრად გაბანჯგვლული სახით, მხოლოდ თვალები მოუჩანდა და, ეტყობა, გაიღიმა, რადგან შუქი ჩაუდგა თვალებში და ისე კარგად შეიცვალა: მერე ცალთვალა გლეხს მხარზე დაჰკრა ხელი - „აკოცონ, არა?“ „ჰო, ჰო“, თავი დაუქნია იმანაც, ყველა გამოცოცხლდა, გამხიარულდნენ, მხოლოდ სუფრის კუთხეში პატარძლის მამა იჯდა მოწყენილი, თავჩაქინდრული - დიდი, სევდიანი გლეხი. ვიღაცა კი ისეთი გამყინავი ხმით გაიძახოდა: - „აკოცონ, აკოცოონ...“ პატარძალი, ეტყობა, თანახმა იყო, დამორცხვებულს, გვერდზე გადაეხარა თავი და მორჩილად იცდიდა, გვეგვე კი, ერთხანს დაბნეული, გამოერკვა და ბიბოს თვალები დაუბრიალა, იმანაც დიდხანს აღარ აცქერინა, ხელისგული გაიშვირა და გლეხებს შეუძახა: „გაჩუმდით, თქვე... აბა, ცეკვა!“ შავტუხა ყმამ იღლიაში გამოიმწყვდია დოლი და ერთი ხელი ღონივრად დასცხო, მეორე კი თანაბრად, გამოზომილად. მკვეთრმა, გუგუნა ხმამ კიდევ უფრო აუბორგა სისხლი შემთვრალ გლეხებს, ვიღაცა დედაკაცმა სულ გოგმანით დაუარა ეზოს და მერე, ახმახი ყმა საცეკვაოდ რომ გადმოხტა, წინსაფრის ბოლოთი შეიმშრალა თვალის უპეები და განზე მიდგა. პატარა ხანში ყველა ცეკვავდა - ბუქნავდნენ, ხტოდნენ, ზოგი ძალიან ამაყად ირჯებოდა, სხვები დაუდევრად, მოფლაშულები ცეკვავდნენ, ფართო ნაბიჯით, გულიანად უღიმოდნენ ერთმანეთს, ორი ყველაზე კარგი მოცეკვავე კი, ქამარში ცერებჩაწყობილი, მხრებს დინჯად ათამაშებდა, დინჯადვე დგებოდნენ ფეხის წვერებზე და ამასთანავე ერთმანეთს მკაცრად ადევნებდნენ თვალს, ცალთვალა გლეხი გაღიმებული უკრავდა ტაშს და ყველა გამხიარულდა, როცა პატარძლის მამა ძალისძალათი წამოაყენეს და საცეკვაოდ გაიწვიეს. გვეგვე გაამაყდა, პატარძალმა ისევ ჩაღუნა თავი, დიდმა გლეხმა კი უნდილად გაშალა ხელები, ერთი-ორჯერ ადგილზე უხერხულად შეითამაშა და მერე ისევ თავის სკამზე დაჯდა, უფრო მოწყენილი. „კარგია, გეყოფათ, - დაიძახა ბიბომ და ჯამი ასწია, - კიდევ დავლიოთ...“ აქლოშინებული გლეხები სკამებზე დასხდნენ, ქალებმაც თავიანთ სუფრას მიაშურეს, ერთბაშად შემწყდარი დოლის ხმა აღარ ისმოდა და გლეხებმა წეღანდელი ცეკვა-თამაშისათვის ცოტათი დაირცხვინეს. „ეს გაუმარჯოს...“ წამოიწყო ბიბომ.

დომენიკო უახლოვდებოდა ეზოს. სულ სხვა დომენიკო - თვალებგაფართოებული, დაძაბული, აღზევებული - ვითომ ბრუნდება, ბრუნდება დიდი განშორების შემდეგ. აი, სახლიც, ეზო, ჭიშკარი, ვიღაცეები ცეკვავდნენ - იცეკვონ! ვერ ამჩნევენ - ნუ ამჩნევენ. კიბეზე ადის, სისხლში ამოთხვრილი, გაწამებული, მოაჯირს ებღაუჭება, ცოტაც, ცოტაღა დარჩა, კარს აღებს...

ქვით ნაგებ, დაგუდულ შენობაში მამა იდგა, კედელს მიყრდნობილი, პატარა ხანს დომენიკოსათვის იყო სიჩუმე, მხოლოდ სიჩუმე და კვარის სუსტი ალის რწევა, მერე კი, შემცბარმა, ფეხზე დაიხედა და საკინძე შეიბნია...

- სად იყავ.

- მე? ლტოლვილი წავიდა.

- ეზოში ჩადი, ხალხში დაჯექი. იქ უნდა იყო, ძმაა, სირცხვილია.

ბიბო სადღეგრძელოსთვის მოემზადა და მიმოიხედა, კიბეზე დომენიკო ჩამოდიოდა, არეული, დარცხვენილი, მზის შუქზე თვალებმოჭუტული, კიბეზევე შემოესმა: „ოო, ეს ვინ მოსულაა, მოდი, მოდი, ხომ დალევ...“

ყველანი მისჩერებოდნენ. დომენიკოს ჯამი ემძიმა, პატარძლისაკენ გაიხედა და თქვა: „გაგიმარჯოთ...“ მერე, უნდოდ მომზირალი მოქეიფეების დანახვაზე, ღვინოს დაეწაფა და, ყველას ჯინზე, ბოლომდე შესვა.

- ერთსაც ხომ არ მიირთმევ, - ცბიერად დაეკითხა ბიბო და ყური მიუშვირა, - ჰა?

დომენიკომ შეხედა და ჯამი გაუწოდა.

- ოო, კარგია, კარგი... დაუსხი, ბიჭო!

ყელი დაეძაბა, ძლივს ყლაპავდა. მერე დაუცლელი ჯამი ტუჩებიდან მოიცილა და მაგიდას გამწარებულმა დახედა.

- გეყოფა, გეყოფა, ნუღა დალევ, - უთხრა ბიბომ და სუფრას ამაყად მოავლო თვალი. გლეხები მშვიდად ისხდნენ, მხოლოდ ერთი შესცქეროდა ნაძალადევი ღიმილით პირველ ყმას. დომენიკომ თავი გაიქნია და არ დამჯდარა, ისე დასწვდა პურს, ჩაკბიჩა. მადლი მოეფინა სახეზე, დამშვიდებულმა, ღრმად შეისუნთქა, დინჯად გამოსცალა ჩარჩენილი ღვინო და სასმისი პირქვე გადააბრუნა.

- ოო, ყოჩაღ, - შეაქო ბიბომ, - ესეც გაუმარჯოს...

დომენიკო ვეღარ უსმენდა, ამაყად იჯდა. ღვინის გემო მანამდეც იცოდა, მაგრამ იმოდენა ჯამი პირველად დაცალა. სუფრას დახედა და ერთი ჩვეულებრივი, პატარა ბოლოკი როგორღაც ეუცნაურა. დაიძაბა და ისე დააცქერდა - არა, არა, ჩვეულებრივი ბოლოკი იყო. მერე ხორცი გადაიღო, მოშიებული მიეძალა. მარილისაკენ გადაიხარა, მაგრამ გაწვდილმა ხელმა კინაღამ გადაძლია და სუფრაზე გადაწვა, ძლივს შეიმაგრა თავი. მიმოიხედა, ბიბო რაღაცეებს ამბობდა. ვიღაცამ დოქი წააქცია და ყველა იცინოდა. მესამე ჯამი რომ გამოცალა, ცრემლები მოაწვა, ყელზე ძარღვი დაებერა, მაგრამ ისევ პურმა უშველა. გაკვირვებულმა გაარჩია, რომ ვიღაცა კაცი რატომღაც ხტოდა, ხელებს იქნევდა და ბოლოს მიხვდა - ცეკვავს, ჰო... მაგიდას დაეყრდნო, ვიღაცამ რაღაცა უთხრა, ძლივს ასწია თავი და მიაჩერდა - ჰა? იმან კიდევ უთხრა რაღაც, დომენიკომ უგულოდ ჩაიღიმა და ზურგი შეაქცია. მერე მეოთხე დალია. ბიბო თურმე ორი იყო. ერთი, რომელიც ლაპარაკობდა, და მეორე - რომელიც ზურგს უკან ედგა და პირველს ყოველ მოძრაობას აჯავრებდა. მერე იმღერეს. დომენიკომაც სცადა. კოვზი. ცალთვალა გლეხი ორივე თვალს აფახულებდა, ვიღაცა ბიბოს კი ორი ნიკაპი ჰქონდა. კი, კი, მაგიდა. ძალიან ცხელოდა, ძლიერ. საკინძე ჩამოიგლიჯა, პირი დააღო და ხელით მოინიავა. რას უშველიდა, ვერ უშველა, ძალიან ცხელოდა, გან-სა-კუთ-რებულად! ლტოლვილი წავიდა, წავიდა... მაგრამ არა-უშავს, ჰე! მეორე ბიბოს შორიდან გაუღიმა და მაშინვე თვალები დაეხუჭა - არა, არა, მაშინვე გაახილა. ყოველივე კარგი, დღეგრ... როგორ ცხელოდა! ტყეში გრილა. ტყეში ძალიან გრილა, ძალიან... თუთ! ჭიშკარი ღიაა. აი, ეს არის ქვა. ღობე. თავი მძიმეა, კიდევ ღობე. მწვანე, მწვანე, შეჩერდა. - ბალახი. მწვანე, მწვანე, - შეჩერდა. - ხომ ვთქვი ბალახია. მწვანე, მწვანე...

საღამო ხანს, გლეხები რომ დაიშალნენ, დომენიკო ტყეში პირქვე იწვა და ეძინა.

გლეხები თითო-თითოდ, ორ-ორნი გაიკრიფნენ ეზოდან. არეული ნაბიჯით, ბანცალით გადიოდნენ ჭიშკარში, ხელებგადახვეულნი, პირმობრეცილნი, თვალებს ჭუტავდნენ, ენას ძლივს აბრუნებდნენ, ნიკაპი მკერდზე უვარდებოდათ. ჩაძინებული ახმახი კოჭლმა ყმამ ძლივს წამოაყენა, მხარში შეუდგა და შინისაკენ წაიყვანა. მერე დაღლილი მობრუნდა და გაუკვირდა - გვეგვე და პატარძალი ისევ სუფრასთან ისხდნენ. კაცებიდან მხოლოდ კოჭლი ყმა იყო ფხიზელი და ქალებს სუფრის ალაგებაში მიეშველა, რწევით მიჰქონდა ახოხოლავებული ჯამები და ხის კოვზები. მერე მაგიდაც გაიტანეს; დაღამდა, გვეგვე და პატარძალი, გასუსულები, მაინც ეზოში ისხდნენ. ბნელოდა, ქალები რომ წავიდ-წამოვიდნენ; მერე კარი ჭრიალით გაიღო და პატარა, უკბილო, ტუჩებშეკეცილმა დედაბერმა თავი გამოყო, მოკაუჭებული თითით მოუხმო გვეგვეს. პატარძალიც წამოდგა და მხრებაწურული გვეგვეს მიჰყვა. ოთახში შევიდნენ, ფართო ბუხარში ცეცხლი გიზგიზებდა. დედაბერმა ღიმილით ახედა პატარძალს, მერე განიერ ტახტთან ჩქარ-ჩქარი, მოკლე ნაბიჯებით მივიდა, საბანი ისე გადმოკეცა, პატარძლისათვის თვალი არ მოუცილებია, ქათქათა ზეწარს ნელა ჩამოაყოლა ყავისფერი, დამჭკნარი ხელი და ფეხაკრეფით გავიდა. სიჩუმე იყო, ხანდახან ცეცხლი თუ გაიტკაცუნებდა. გვეგვე ბუხართან იდგა და კედელზე მისი მძიმე ჩრდილი ხტოდა. პატარძალმა თავი ასწია და ნელა მოიხსნა თეთრი თავსაფარი, თავი ოდნავ გაიქნია და გრძელი თმა ზურგს უკან გადაიყარა. ნაზად მიაჩერდა გვეგვეს, და ის რომ შემობრუნდა, შეცბა და უკან დაიხია - ავად უყურებდა გვეგვე, რაღაცა მტრობა ჩაებუდებინა თვალებში. ბუხრისაკენ ზურგშექცეულს, სახე კარგად არც უჩანდა, მაგრამ ისე მიდიოდა, ისე გაეფარჩხა თითები... თმაგაშლილი პატარძალი ისევ უკან იხევდა, მერე ზურგით, კეფით, წვივებით, ხელისგულებით კედელს აეკრა და დაიძაბა. გვეგვე მიუახლოვდა, და შეშინებულმა ქალმა ჯერ ხელისგულები აიფარა სახეზე, მოიკუნტა, მერე კი თითები გულზე მიიხუტა და დაიძახა: „ჯერ ერთხელ მაკოცე, ჯერ ერთხელ მაინც მაკოცე, გვეგვე...“

მაგრამ გვეგვეს ერთხელაც არ უკოცნია, ისე აისრულა საწადელი.

***

ბნელოდა. თავატკივებული წამოჯდა, თვალები ისევ დახუჭული ჰქონდა, გაიზმორა. კისერში რაღაცამ გაიტკაცუნა, და თვალი გაახილა. ბნელოდა, სიგრილე ესიამოვნა და ხელისგულებით ნესტიან, ბალახოვან მიწას დაეყრდნო, თავი უკან გადააგდო, წვრილ-წვრილი ვარსკვლავები სუსტად ფეთქდებოდნენ ცაზე. პირი უშრებოდა, ღრმად შეისუნთქა გრილი ჰაერი, სადღაც იქავე ღელე შრიალებდა. ტუჩებზე აისვა

ენა, ისევ გაიზმორა. ღამის ნიავმა წამოუბერა და მკრთალი ლანდები ოდნავ შეირხა ტყეში, „სადა ვარ...“ ხეზე ჩამოცურებული ჩრდილი... ფეხზე წამოდგა. თითქოს შებარბაცდა, მაგრამ თავი შეიმაგრა და მიმოიხედა, ბნელოდა, ბნელოდა, და მაინც ღამეულ წყვდიადში იმოდენა რამ გატრუნულიყო... თვალები მოისრისა და სიბნელეს ჯიუტად შეაცქერდა - სადღაც ღამის ფრინველმა დაიწივლა. ავად შრიალებდა ღელე. და უცებ დაზრინა - სიჩუმე იდგა. უშველებელი, ერთიანი... სიჩუმეში ყველაფერი იყო - იყო ღელის დუდღუნა ხმა და იყო ნიავი, ფართო და უზარმაზარი, გაუვალ ტყეში მაინც მსუბუქი და მოსხლეტილი გველივით რომ დაძვრებოდა ტოტებსშუა, იყო ქუხილი, ყველაფრის მძლე, მრგვინავი, გამაყრუებელი, იყო მუქარაც, უხმო სიშავედ მხრებს დაწოლილი, მაგრამ ყველაფერზე მეტად ამაზრზენი იყო სიჩუმის გულგრილობა - საზარელი, ამორჩეული არცოდნა.

ხეს მიეყრდნო, ერთხანს ასე იყო, ოდნავ მოღონიერდა თითქოს, მაგრამ უეცრად შეკრთა - ხის უკან ვიღაცა იდგა. ჯიუტად მომლოდინე! ვინ იყო - ვეღარ გაბედა დაენახა, უკან-უკან იხევდა, ფეხისგულებს შიშით ვერ აცილებდა მიწას. ისევ მიჩოჩდა უკან, სხვა ხეს მიეყრდნო, შეტრიალდა და გაშრა - იმ ხის უკანაც იდგა ვიღაც - ყოველი ხის უკან ვიღაცა იდგა!

მომცრო, ჩამუქებული მოლის შუაგულში გავარდა, ხეებისაგან შორს; მაინც ალყაშემორტყმული, წინგადახრილი, ერთიანად ცახცახებდა, მხრები, ხელები, მუხლები უთრთოდა, ყველაზე მეტად კი მორკალულ ხერხემალს ეშინოდა. ჩაშავებული კენწეროებიდან რაღაცეები დასცქეროდნენ, და მძიმედ მოიწევდნენ დაბლა. ვეღარ გაძლო და ადგილს მოსწყდა, ღელისაკენ გაიქცა, წყალში შეტოპა, ფსკერზე თეთრი ქვა გაარჩია, ეამა და სანამ გახარებას მოასწრებდა, გაიხედა და გაშრა - ღელეში ჩაგდებულ ფესვებგაფარჩხულ კუნძზე, თავმომწონე მაჯლაჯუნასავით რომ გაეშვირა ირგვლივ ნაზად დარხეული მახინჯი მკლავები, შიშველი ქალი იჯდა, ქათქათა ტანზე იისფერი გადასდიოდა და თმას ივარცხნიდა, და რაც ყოველივეზე საშიში იყო, თვალებში უყურებდა, საოცრად მკაფიოდ და ბუნდოვნად მოუჩანდა გაღიმებული, ოდნავ განზე მიქცეული ტუჩები და თვალებიდან მომწვანო-მოყვითალო მზერა გაყინული შუქივით უკამკამებდა. გაოგნებულს, ზურგზე ვიღაცამ ჯერ ცივი თითები მსუბუქად დაჰკრა და მაშინვე ფერდებში ისე დაზრინა, თითქოს იმ ვიღაცამვე გაყინული ხელები სტაცა და აყვანა დაუპირა. გაუძალიანდა და ერთხანს დაუსხლტა, მერე კი ის ყინულოვანი თითები უზარმაზარ, თითქოს საკუთარ ნეკნებად გადაექცა და ისე შემოეჭდო, ისე შემოესალტა, ისე ხუთავდა... ნაპირზე ამოხტა, ფეხი დაუსხლტა, კინაღამ წაიქცა, პირველსავე ხეს მივარდა და ჩაეხუტა; აქლოშინებულმა, სიგრილე იგრძნო, ესიამოვნა, უფრო ჩაეხუტა, ფეხებიც შემოხვია, გრილოდა, უფრო აგრილდა, შესცივდა და უკან გახტა - ვიღაც ისევ იდგა... ყოველი ხის უკან ვიღაცა იდგა! ისევ მოლის შუაგულში გავარდა, და მაინც იქვე შორიახლოს, ირგვლივ, რაღაც საზარელი ამოდიოდა, მოდიოდა, იზრდებოდა, ხეებს მიეყრდნო, მიეძალა, გაფართოვდა, გაიბერა, შეიკრა, ამოიზარდა, ეს შიში იყო - ღამის ყვავილი. მუხლებზე დაეცა, გადაიხარა, სახე ბალახში ჩარგო, ფეხები გაშალა და პირქვე გაწვა თუ არა, ბალახი გამწარებულმა მოგლიჯა, მერე ნედლ მიწაში ჩაასო თითები, ღონივრად მოფხოჭნა და შორს მოისროლა, მიწას გახელებული თხრიდა, ორმოში ჩამალვა უნდოდა, მერე თავი ასწია - შორიდან, ტყიდან მისკენ სინათლე მოირწეოდა.

„ის მოდის, მოდის...“ გამწარებული, ლოყით გაეხახუნა მიწას, ისევ გამალებული თხრიდა, მერე გაიხედა და უფრო ახლოს დაინახა სინათლე - „მოდის... ის მოდის...“ ვინ ის, არ იცოდა, მანამდე არნახული, საზარელი რამ არსება ალბათ, „მოდის, ის მოდის!“ პირქვე განერთხო და თავზე ხელები შემოიხვია, ახლა ყველაზე მეტად კეფას ეშინოდა. „მოდის, მოვიდა, ისიც მოვიდა...“ ხელები ჩამოუვარდა და მთელმა სხეულმა შეწყვიტა ცახცახი, მკვეთრად ჩაესმა ნაბიჯები, დამძიმებული, პირქვე იწვა სასტიკი, გამათავებელი დარტყმის მოლოდინში და ეს მოლოდინიც გაქრა, მიილია ერთხანს, მერე მაინც შიში დაეხმარა და ისევ იგრძნო კეფა, კვლავ ბურანი ჩამოაწვა და მიდიოდა, დნებოდა, უმწეოდ მივარდნილი სხეული აჩიჩქნილ მიწაზე რჩებოდა, თვითონ კი სადღაც შორს, ძალიან შორს მიდიოდა... ტკბილი იყო ეს წასვლა და შვების მომგვრელი, მაგრამ მაინც გონს მოეგო და შიშმა ისევ რკინად უქცია სხეული, რომელზედაც ორად-ორი სიტყვა ჟრიალით გადასდიოდა, „მოვიდა, მოვიდა, ისიც მოვიდა...“ თავის აწევა უნდოდა და ვერა ბედავდა, ისევ პირქვე იწვა... იგი კი მართლა მოვიდა, თავს დაადგა და ასე თქვა:

- მე ვარ, დომენიკო.

მამა იყო.

- გეძინა მეგონა, - უთხრა მამამ, - ადექი, წავიდეთ.

დომენიკო თავჩაქინდრული იჯდა. მერე ახედა, ხელისგულებს დაეყრდნო და ძლივს აითრია წელი.

- დაიღალე, დომენიკო? - ჰკითხა მამამ, კვარი მიანათა და სახიდან მიწის ნამცეცი მოაშორა, - ეგება აქ დავრჩეთ?

- არა, წავიდეთ...

- სად გინდა, სოფლად?

- ჰო.

- არა, აქ დავრჩეთ, - თქვა მამამ. ხელი დაიქნია და კვარი ჩააქრო, - გათენებამდე.

თეთრი ნაბადი გაშალა, ორთავეს ეყო. პირაღმა იწვნენ, დომენიკო ხეთა კენწეროებს შესცქეროდა. მერე განზე, ღელისაკენ გააპარა მზერა - არა, არაფერი... აღარ ეშინოდა.

მაინც ბნელოდა...

მამა გულაღმა იწვა, მშვიდი, თანაბარი სუნთქვა ესმოდა დომენიკოს.

ღამე ბაცდებოდა; გვერდი იცვალა და მამას ზურგი შეაქცია.

კარგა ხანს იწვა, მერე მკრთალად ჩაესმა:

- გძინავს, დომენიკო?

- არა.

მოერიდა და ისევ გულაღმა გადმოტრიალდა, ხელებს ადგილი ვერ მოუძებნა, მერე უხერხულად დაილაგა მუცელზე. მამა ჩუმად იყო, იწვა.

- შენ... მდიდარი ხარ? - ხმადაბლა ჰკითხა დომენიკომ.

- კი.

- ძალიან?

- ხომ არა გცივა, დომენიკო?

- ა?... არა.

დაბზარული ღამე ჩუმად ჟრიალებდა და ლურჯ, დაბუჟებულ ნამცეცებად იბნეოდა ჰაერში, - თენდებოდა.

- შენც მდიდარი ხარ, დომენიკო, - თქვა მამამ. ისევ გულაღმა იწვა, - ჩემი სამკვიდრებლის ნახევარი შენია.

- ჩემი?

- შენია, შვილი ხარ.

- და... დანარჩენი...

- გვეგვესი.

- ნახევარი... მე და დანარჩენი გვეგვესი?

- ჰო.

- და შენი? - გაოცდა დომენიკო, - შენი რაღაა.

- ჩემი - ორივე ნახევარია.

- ორი სამკვიდრებელი გაქვს?

- არა, ერთი.

- მაშინ... როგორღა, მაშინ...

- რაც ჩემია, - თქვა მამამ და შეხედა, - ის თქვენია, და თქვენი კი - ჩემი, მიხვდი, დომენიკო?

- კი, - და გაიფიქრა, - „როგორ?“

- როგორ და, თქვენ შვილები ხართ, მე - მამა.

ხეებს უკან აღარავინ იდგა, ხმამაღლა თქვა:

- მაშინ... ნახევარი მართლა ჩემია?

- შენია, შენი, - დაუყვავა მამამ, - რად არ გჯერა?

- და როგორც მინდა, ისე მოვიხმარ?

- ჰო, ლტოლვილმა გითხრა?

- კი.

ვარსკვლავები ძლივსღა ჩანდნენ ცაზე, აჟივჟივებული ჩიტების ხმა სიჩუმეს კენკავდა.

- როგორც მოისურვებ, ისე მოიხმარ, - თქვა მამამ. - გინდა, გაიმრავლებ, თუგინდ - ღარიბებს დაურიგე, ანდა მდიდრებს მიართვი, თუ მოისურვებ - წყალშიაც შეგიძლია ჩაჰყარო და, თუ არ გინდა, თითსაც ნუ დააკარებ... არ გინდა?

- მინდა, - ჩუმად თქვა დომენიკომ, - მაგრამ როდის მომცემ?

- როდესაც იტყვი.

- და... როგორ?

- სამოსელ პირველს გავყიდი და მოგცემ.

- იმას ვინ იყიდის...

- არ მოეწონებათ?

- არა, ვისა აქვს იმდენი ფული...

- ქალაქში გავატან ვინმეს, იქ გავყიდი.

- რომელ ქალაქში?

- და ფულს შენ მოგცემ.

- მე?

- ჰო. გინდა?

- მინდა.

- რად გინდა? - ჰკითხა მამამ. მშვიდად უყურებდა.

- გათენებულა, - თქვა დომენიკომ და წამოდგა, - შინ დავბრუნდები.

- წავიდეთ, - მამა ფეხზე იდგა, - წავიდეთ. დროა.

- გზა ხომ აქეთაა... - მიიხედა დომენიკომ.

- მანდეთაა, კი.

ატამი, რა ხანი იყო, მოილია. გვიანი ვაშლებიღა ესხა ხეს. ყურძენს, საცა იყო, დაკრეფდნენ და ყოველი მარცვალი გლუვად კრიალებდა - რაღაც ლამაზი მტვრისდამაგვარი ედო.

- კარგად ასხია, არა? - მიიხედა დომენიკომ, - მართლა, ნაბადი რა იქნა?

- დამრჩა.

- სადა, ტყეში?

- ტყეში.

- წავიდე, მოვიტანო?

- არ გინდა, იყოს.

„რა უჯიშო ძროხაა, რასა ჰგავს, ნახევარი მართლა ჩემია?“

„კი“.

- და როგორც მინდა... ისე, არა?

„როგორც გინდა, კი.“

„ჰე... ის სამოსელი რა ეღირება?“

„ასი დრაჰკანი მაინც“.

„ასი? ასი კარგია... აგერ ლტოლვილი ორ დრაჰკანს ნატრობდა. ეე, როგორ დამიბარა, მარჯვნივ წავიდა, მარცხნივ წავედიო, ასე თქვიო“.

„ეგება ორასიც მომცენ.“

„ორასი?“

„რა იცი, ეგება მოგვცეს“.

„ისე, გვეგვეზე ასიც ბევრია“, - არა?

არავინ იყო.

„რა იქნა, - გაუკვირდა დომენიკოს, - უკან მომდევდა და...“

„არა, მართლა რა იქნა?.. ვისიმე ეზოში თუ გადაუხვია...“

ჭიშკარი ღია იყო, დაეჭვებულმა შეაბიჯა. დაგუდულ, პატარა შენობისაკენ მიდიოდა, „რა მინდა!“ მძიმე კარს ფრთხილად მიაწვა, ისიც ღია იყო. საამო, უცნაური სურნელი ტივტივებდა სიგრილეში, ფერადი სარკმლებიდან გზადაგზა მტვრის ნამცეცებით იჟღინთებოდა ლურჯ-მოწითალო შუქი და მერე იატაკს მძიმედ ებჯინებოდა. მომცრო სინათლეებიც ციაგებდა, კედელთან, ზურგშექცეული, მამა იდგა.

დომენიკომ შუბლზე გადაისვა ხელი, თავი მძიმედ მოაბრუნა მამამ. თვალის კუთხით დაინახა და უთხრა:

- რა გინდა, დომენიკო.

ფერადმა კედლებმა აისხლიტა მზერა, მერე ჭერმა, თლილი ქვით ნაშენი კედლები იყო, ლურჯ-წითლად შეღებილი მტვრის ნამცეცები მძიმედ დაცურავდნენ ფარფატა სვეტებში.

- რა გინდა-მეთქი, დომენიკო.

პირი გაუშრა. დაგუდული შენობა იყო, კარგა ხანს ბუბუნებდა კედლებში გამომწყვდეული ხმა. დომენიკომ რომ აიხედა, მამა ისევ ზურგით იდგა, ოღონდ თავი ჰქონდა მისკენ ოდნავ მიქცეული და ელოდა, ორივე მუხლზე დაჩოქილმა დომენიკომ კი ძალიან მაღლა ახედვა რომ ვერ გაბედა, შიშველ ფეხებზე მიაჩერდა და უცებ რაღაც საოცარი, უცნობი, მჟღერი სიტყვები მუხლმოყრილმა თქვა:

„მამაო, მომეც მე, რომელი მხუდების ნაწილი სამკვიდრებლისაი“.

და მამამ მძიმედ, ოდნავ დახარა თავი.

***

კოჭლმა ყმამ შეუკაზმა ცხენი. დინჯად, აუჩქარებლად ირჯებოდა - უნაგირი რწევით მიიტანა ულაყთან, გულამდე ასწია, შეჩერდა, ღრმად შეისუნთქა და ერთბაშად თავს ძალა რომ დაატანა და ზურგზე დაადო, შვებით ამოისუნთქა. მერე მოსართავები მოუჭირა, ლაგამი ამოსდო, აღვირი თავსზემოთ გადაუგდო, უნაგირს დაეჭიდა, შეასწორა, ისევ დაეჭიდა და მერე, ხელებჩამოყრილი, დომენიკოს მიაჩერდა. ის ქვემოთ იყურებოდა, დაღმართისაკენ.

- მზადაა.

- მზადაა? - სწრაფად შებრუნდა დომენიკო, - ყოჩაღ, კოჭლო.

- სულ კოჭლი კი არ ვიყავ... - თქვა იმან.

- ჰო? ის სადაა...

- აქვეა, მოგცემ.

- მომეცი.

- ჯერ უნდა გაგაცილო.

- გამაცილო? რათ მინდა...

- მეც არ მინდა, მაგრამ... იმან ასე თქვა.

- იმან? ახლა სადაა.

- აიი, სარკმელი რო ჩანს.

- იქაა?

- იქაა, გიყურებს.

ცოტათი შერცხვა და გაბრაზებულმა უნაგირს ჩასჭიდა ხელი. ზურგზე მოევლო, უზანგში ფეხი გაისწორა. მარდი ცხენი იყო, თავაწყვეტა უნდოდა, მაგრამ ისე ნელა, ისეთი მძიმე რწევით მიჰყვებოდა კოჭლი... ერთხანს იცდიდა, მერე კი ვეღარ მოითმინა, მიუბრუნდა და გასძახა:

- სად დაგელოდო!

- სოფლის ბოლოს, კოშკთან.

- კარგი, იქ მოდი, - თქვა და ცხენს მათრახი მსუბუქად დაჰკრა. შორეული კოშკიც კი შეხტა და იმ უქარობაში ქარიც აწივლდა, გახარებულმა, ღონივრად გადაუჭირა მათრახი ცხენს და მუხლები შემოაჭდო, სიხარულით ერთიანად ატანილს, ჭენებისას თვალზე მომდგარი ცრემლი ეუცხოვა - ჰაერი სახეში სცემდა.

„ეგება ორასიც მოგვცენ“, გაახსენდა და ისევ დაჰკრა ცხენს მათრახი, მაგრამ მაშინვე ლაგამი ღონივრად მოზიდა - კოშკთან იყო, დაღმართი იწყებოდა. დინჯად ჩამოვიდა ცხენიდან - კოჭლი ყმა შორს ჩანდა.

იქითა მხარეს, გადაღმა, ტბა ლაპლაპებდა. შეხედა და თვალი აეწვა - ჭენებისას რაღაც ნამცეცი ჩაუვარდა. ჯიუტად ახამხამებდა წამწამებს, არაფერი გამოუვიდა - თვალი ისე აეწვა, ერთხანს ვეღარც გაახილა. მერე თითქოს გადაუარა და გაიხედა - შოორს, ვიღაცა გლეხი, უკან გადახრილი, ალბათ წყალს თუ სვამდა - უზარმაზარი მუჭი დაედო პირზე, კოკა იქნებოდა. სახლები ძლივს მოჩანდა მოძალებულ სიმწვანეში. გლეხები მთელ დღეს მიწაზე იდგნენ და მუშაობდნენ, იატაკადაც სოხანე ჰქონდათ. ის კაცი, კოჭლობით რომ უახლოვდებოდა, პატარაობისას ფეხებსა ჰბანდა, „მერე რა...“

გვეგვე სადმე ყანაში იქნებოდა, იმისი დარდი სულ არა ჰქონდა. გაიხედა, გამოიხედა, ისევ ტბას მიაჩერდა. ბიბო ალბათ ვინმეს უკიჟინებდა, რესას დედას ისევ შავები ეცმეოდა, სულ, სიკვდილამდე, ასეთი იყო წესი.

„წესი, - ჩაეღიმა, - ნეტა რამდენია, რო...“

ისევ აეწვა თვალი, გაბრაზებულმა მაგრად მოისრისა. კოჭლმა ყურით ერთხელაც ჩაუნისკარტა ჰაერს და შეჩერდა. მძიმედ ახედა და გაუხარდა:

- ტიროდი?

- ვტიროდი არა... - აიმრიზა დომენიკო, - თვალში რაღაცა ჩამივარდა.

- ჰოო, - გააგრძელა კოჭლმა და მოზრდილი ტომარა გაუწოდა, - აჰა, ექვსი ათასი დრაჰკანია.

- რამდენი?

- ექვსი.

ძლივს ამოცურდა ზედაპირზე, ჰაერი რის ვაი-ვაგლახით ეყო. სული მოითქვა და ფრთხილად იკითხა:

- ათასი თუ ექვსი...

- ექვსი ათასი დრაჰკანია.

- საიდან, როგორ... - დაიბნა დომენიკო.

- სამოსელი პირველი გაყიდა. არა, - თავი გაიქნია კოჭლმა, - სამოსელი პირველი მთლიანად კი არა, თვალები დააძრო და ისინი გაყიდა.

- ყველა?

- ჰო, ყველა. მხოლოდ ერთი ქვა დატოვა.

- რომელი...

- დიდი ამეთვისტო.

- რატომ?

- მე რა ვიცი, რატომ...

- მაგდენი რათ მინდა...

- რა ვიცი, ალბათ გინდა...

- ამას რა გამოლევს, - თქვა დომენიკომ და ტომარაში სიამოვნებით, თვალდახუჭულმა ჩაყო ხელი.

- გამოილევა, - თქვა კოჭლმა, - რა იცი, ეგება სულაც გზაზე ვინმე დაგიხვდეს და...

- არა, - შეკრთა დომენიკო და მერე ჯიუტად გაიმეორა, - არ დამხვდება.

- იმანაც ეგრე თქვა, - არ წაართმევენო.

- რა იცის...

- რა ვიცი, ეგრე კი თქვა და...

მძიმე ტომარა იყო და, გახარებულს, ემსუბუქა. უნაგირზე დიდხანს ამაგრებდა, თოკით მიაბა, მერე შესამოწმებლად დაეჭიდა და ზურგიდან ნაღვლიანად შესცქეროდა კოჭლი. მერე თვალი აარიდა და ისე, უგულოდ უთხრა:

- თუ გინდა, ერთი დრაჰკანი დამიტოვე.

- ერთი? რატომ...

- ამობრუნება რომ შეძლო.

- რისთვის.

- იმ ერთი დრაჰკანისათვის.

- ამას რა გამოლევს, - თქვა დომენიკომ და ტომარას დაადო ხელი.

- დატოვებ თუ არა.

- არა, რაღას ამოვალ.

- ისე, მართლა აღარ უნდა ამოხვიდე.

- რატომ, - ეწყინა დომენიკოს.

- ვინც სამკვიდრებლის ნახევარს წაიღებს, აღარ მიიღებენ.

- და თუ უკან მოიტანს?

- უკან თუ მოიტანს, კი, - და ჯიუტად გაუმეორა, - ერთი დრაჰკანი დამიტოვე.

- ამობრუნებით აღარ ამოვბრუნდები, ისე, ათ დრაჰკანს გაჩუქებ, თუ გინდა.

- არ მინდა, - თავი გაიქნია კოჭლმა, - ფულთან საქმე არა მქონია.

- მოგცემ, მოგცემ, - ტომარას ხელი წაატანა დომენიკომ, - ისედაც ბევრია და...

- არ მინდა, - უკან გადაიხარა კოჭლი, - შენ უფრო გამოგადგება.

- ამდენი არც მინდა, მოგცემ...

- არ მინდა-მეთქი, - ხმას აუწია კოჭლმა და უცებ მოიწყინა, - რომ არ გდომებოდა, სოფლიდან წახვიდოდი?...

- არ გინდა, ნუ გინდა, - და ხელი ჩაიქნია; კიდევ რაღაცა უნდა ეთქვა, მაგრამ კოჭლი სოფლისკენ არც მიტრიალებულა, უცნაურად აიშვირა თითი, სახე ისე დაეძაბა, თითქოს რაღაც შორეულს ყურს უგდებდა და უთხრა:

- ისევ გიყურებს.

დომენიკომ გაიხედა და სარკმლის მიღმა ძლივს გაარჩია რაღაც. თვალი ისევ ეწვოდა, ის ნამცეცი სტანჯავდა და თვალები გამწარებულმა რომ დახუჭა, კოჭლი მიუახლოვდა და სილა გააწნა.

- გაგიჟდი? - გაოგნებული მიაჩერდა დომენიკო და იფეთქა, - ხომ არ გაგიჟდი.

- რა ვქნა, ჯერ არავისთვის არ გამირტყავს, მაგრამ... - მორცხვად თქვა თავდახრილმა კოჭლმა, - ასე მიბრძანა... იმან.

ლოყაზე ხელი მიიდო. ისევ შეაწუხა თვალმა.

- ცრემლი გდის. გტკივა?

- არა, ცოტათი...

- დაიხარე, მოგაცილებ, დაიხარე, რამსიმაღლე ხარ... კიდევ, კიდევ...

დომენიკომ ვეღარ მოითმინა და ცალ მუხლზე ჩაიჩოქა, კოჭლმა სახეზე შემოაჭდო სქელი, დაკოჟრილი, გლეხური თითები და თავი გადაუწია. მერე თვალი ფართოდ გაუხილა, ძალიან ღრმად შეისუნთქა და ფრთხილად, გამოზოგილი სიამოვნებით შეუბერა სული.

- აბა, შემომხედე.

დომენიკომ ახედა და კოჭლის მოშავო თვალის გუგაში საკუთარი თავი დაინახა, ოღონდ რაღაცნაირად გლუვი და წაგრძელებული, უსიამო.

- კიდევ გაწუხებს?

- არა, - თქვა დომენიკომ, ირგვლივ მიმოიხედა და წამოდგა, - არა, არა.

- წადი, - უთხრა კოჭლმა და ხელი ასწია, - წადი და კარგად იყავ, დომენიკო.

- ჯერ შენ წადი.

- არა, შენ წადი, ასე თქვა, იმან...

მარცხენათი მოზიდა აღვირი, დაღმართისაკენ შეაბრუნა ცხენი. ფრთხილად ჩადიოდა, მერე გაივაკა და გაჭენება სცადა, მაგრამ დომენიკომ აღარ მიუშვა. თავი შეატრიალა, სოფელს გახედა, სადღაციდან კვამლი ამოდიოდა, კოშკთან ისევ იდგა კოჭლი ყმა, ტბა აღარ ჩანდა. „სად მივდივარ! - გაუელვა და მაშინვე ჩაეღიმა, - ლამაზ-ქალაქში“. ცხენს ქუსლები ჩაასო ფერდში და იმასაც სხვა აღარა უნდოდა, გაჭენდა. მერე ჭალა იყო, დაბალტოტებიანი ხეებით და ისევ შეაჩერა ცხენი, ფრთხილობდა - თავს დაბლა ხრიდა და ტოტებს ერიდებოდა. ერთიც მიიხედა - აღარც კოშკი ჩანდა, აღარც კოჭლი ყმა. ისევ დახარა თავი, ტოტს ჩაუარა და გამართვა რომ მოინდომა, ვეღარ შეძლო - ვიღაცამ ღონიერი ხელი ჩასჭიდა საყელოში, დაითრია, კინაღამ ცხენიდან გადმოაგდო და ახლოს მიუტანა სახე:

- საით წავიდა!

ხმა ვერ გაიღო, შიშმა ისევ წაავლო გაყინული თითები და ისევ ნეკნებად შემოესალტა, ხუთავდა, მერე, კიდევ კარგი, იმ კაცს ნაცნობი სახე ჰქონდა და ცოტათი გამხნევდა:

- ვინ... ვინ სად წავიდა...

- ლტოლვილი!

„ლტოლვილი! მარჯვნივ წავიდა, მარცხნივ თქვიო, თუ, მარცხნივ და, მარჯვნივო...“ აირია დომენიკო და დაბნეული მიაჩერდა. იმან კი ღონივრად შეაჯანჯღარა და საგულდაგულოდ, უნამუსოდ ალესილი დანა ყელზე მიადო და მუქარით უთხრა:

- საით წავიდა-მეთქი!

- პირდაპირ წავიდა...

იმან კი, მდევარმა, დანა მაშინვე სადღაც შეინახა, მხრები ისე შეუტოკდა, ალბათ, სიამოვნებისაგან გააჟრჟოლა, ხელები კმაყოფილმა მოიფშვნიტა და უთხრა:

- კარგად იყავი.

ვიღაცას ჰგავდა, სადღაც ენახა. გასუსულმა შეაბრუნა ცხენი, ისევ ჭალას გაუყვა. ჭენება მოუნდა, მაგრამ ვერა ბედავდა, მერე, შორს რომ ჩამოიტოვა ჭალა, მიიხედა - აღარავინ ჩანდა. ტომარას დახედა, ადგილზე იყო.

ვიღაცას ჰგავდა, ადრეც ენახა სადღაც. არადა, სოფლელებს ყველას იცნობდა. ვინ იყო... აჰ, სად ენახა...

ჩაფიქრებული, კინაღამ ტოტს წამოედო და, თავი რომ დახარა და ცხენის გრილ კისერს ლოყით მიეკრო, შეკრთა და გაახსენდა:

„ზეზუხბაია!“

კი, კი, თეთრად სახემოთითხნილი ჯამბაზი იყო.

***

- მამიდა არიადნა, ჩქარა მოვა ლანდო?

- რა არის, კონჩეტინა, - მკაცრად შეხედა ქალმა, - მერამდენედ უნდა მკითხო, და, საერთოდაც, ლანდო მოვა მაშინ, როცა ეს საჭირო იქნება და არა მაშინ, როცა... ვთქვათ, როგორც ეს შენ გინდა.

- მე ხომ უბრალოდ ვიკითხე, მამიდა არიადნა!

- და საერთოდაც, ასე ხშირად არ უნდა ახსენებდე ჩემს სახელს, იქნებ არ მინდა, ამოდენა უცხო ხალხში ყველამ გაიგოს ჩემი სახელწოდება, - თქვა მამიდა არიადნამ და მერე ყველას თავაზიანად გაუღიმა.

- კარგით... აღარ ვიტყვი.

- კეთილი, ჩემო პატარავ, კეთილი, - თქვა ქალმა და მგზავრებს გადახედა, - შენ მშვიდი და თვინიერი ხარ, რადგან სხეულში კარრასკოების წმინდა სისხლი გიჩქეფს.

დომენიკომ ქალიშვილს შეხედა - ვარდისფერი კაბა ეცვა, ლამაზი იყო, ოღონდ რაღაცნაირად უმიზეზოდ გაკვირვებული. მამიდა არიადნას თეთრი, ფოჩებიანი ქოლგა ეკავა, ისე იცდიდა. ყველანი მოსახვევისაკენ იხედებოდნენ, მაგრამ ხმაურზე შემოტრიალდნენ და მამიდა არიადნამ თქვა:

- ასეა. ლანდო ყოველთვის საპირისპირო მიმართულებიდან მოდის.

- ჩვენი როდისღა მოვა?

- ისევ? ისევ, კონჩეტინა?

„პატარა ოთახი ყოფილა, რვა ცხენზე გამობმული“, - გაიფიქრა დომენიკომ.

ლანდომ ხტუნვა-ხტუნვით ჩაიარა და კოფოზე მჯდარმა გრძელმათრახიანმა კაცმა აგდებულად გადმოხედა ყველას.

- უზრდელი, - თქვა მამიდა არიადნამ, - რომელი იყო, ვეღარც ვიცანი.

- მე რომ ოცი წლისა ვიყავი, - წამოიწყო უცებ მწვანებოხჩიანმა ქალმა, - ერთი კაცი რას არ მპირდებოდა, სიმდიდრეს, ქონებას...

- გატყუებდათ ალბათ, - შეიჭმუხნა მამიდა არიადნა.

- აი, ყური დამიგდეთ - რას არ მპირდებოდა, ფეხქვეშ მეგებოდა ფიანდაზად და მე კი არა მჯეროდა.

- სავსებით კარგად მოქცეულხართ.

- მაგრამ მერე იმან თქვა: თუ ჩემი არა გჯერა, მე აღარ ვიცი, როგორ მოვიქცე.

- ჰმ, ცრუპენტელა!

- მისმინეთ, ქალბატონო, - და რომ მან ასე თქვა, მე ვუთხარი: დაე... დაე... ნუ... მოკლედ, ვუთხარი, რომ თანახმა ვარ.

- არ უნდა გეთქვათ, იგი ხომ გატყუებდათ, ეს თქვენი სიტყვებიდან აშკარაა.

- და როცა იგი ჩემი ქმარი გახდა, მე ვერც კი წარმოვიდგენდი, თუკი შეიძლებოდა ქვეყნად არსებობდეს ისეთი მეუღლე.

- სიცოცხლე გაგიმწარათ, არა?

- რას ბრძანებთ, ქალბატონო. წარმოუდგენელია ისეთი კარგი ქმარი.

- კარგი გამოდგა?

- ძალიან, მშვენიერი.

- აკი გეუბნებოდით, - თქვა მამიდა არიადნამ და ქოლგა მოინაცვლა, - ხანდახან ქმრებშიაც კი შეიძლება გამოერიოს კარგი ადამიანი, მაგრამ ნამდვილი მამაკაცი მაინც იშვიათად...

- სიმართლე რომ ითქვას, მე არც შემხვედრია ნამდვილი მამაკაცი, - თქვა ბოხჩიანმა ქალმა.

- არცაა გასაკვირი - ისინი ხომ ძალიან ცოტანი არიან.

- საერთოდ კი არიან?

- ვასკო ნამდვილი მამაკაცი იყო, - თქვა მამიდა არიადნამ, - ვასკოსთანა მამაკაცები ახლა აღარ არიან.

- სად არის, რა იქნა? - დაინტერესდა ბოხჩიანი ქალი.

- სადღაც წავიდა. გვიანი შემოდგომა იყო, ნაწვიმარ ქუჩაზე ფოთლები ეყარა. მაგრამ მე ვიცი, რომ დაბრუნდება.

- ვინ?

- ვინ! - ვასკო.

დომენიკომ ფრთხილად მოინაცვლა ფეხი.

- ვასკო ისეთი კი არ იყო, როგორც ყველანი, - ნაღვლიანად თქვა მამიდა არიადნამ, - სხვები რომ იტყოდნენ - „კი“, ვასკო ამბობდა - „არა“ და როცა სხვები ვასკოს წამხედურობით იტყოდნენ - „არა“, ვასკო ამბობდა - „კი“. და როცა ერთხელ ზოგი „ჰო“-ს ამბობდა, ზოგი კი „არა“ -ს იცით, რა თქვა ვასკომ?

- რა თქვა? - იკითხა ბოხჩიანმა ქალმა და თმაზე გადაისვა ხელი.

- ვასკომ თქვა: „ოღონდაც...“ - არავინ იცოდა, რას იტყოდა ვასკო.

- იცით, მე იგი უკვე წარმომიდგა.

- ჰეე, ძალიან ძნელი საქმეა ვასკოს წარმოდგენა, - ჩაფიქრდა მამიდა არიადნა, - ძალიან ძნელი, ენის გარდა, სხვა რამეებიც, ეე, ესე იგი სხვა თვისებებიც, შესანიშნავი ჰქონდა. იგი ნამდვილი მამაკაცი იყო, ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით.

- ოჰ, ლანდოც გამოჩნდა, - შესძახა კონჩეტინამ და მამიდა არიადნას გახარებულმა შეხედა.

- ოღონდაც, ოღონდაც, - თქვა მამიდა არიადნამ, - ერთ საათში ლამაზ-ქალაქში ვიქნებით.